Эмоцияны білдірудегі тілдің рөлі

Адам өмірінде эмоцияның рөлі үлкен. Эмоция әр түрлі жағдайда қалыптасады. Эмоция (фр. emotion, лат. enoveo — толғану) — адам мен жануарлардың сыртқы және ішкі тітіркендіргіштер әсеріне реакциясы; қоршаған ортамен қарым-қатынас негізінде пайда болатын көңіл-күй. Негізгі эмоция түрлері - қуану, ашулану, қорқыныш және мұңаю - бұл адамдардың барлық этникалық топтарына түсінікті әмбебап тіл болып табылады. Эмоция дыбыс арқылы сыртқа шығады және адамдардың тіліне, ұлтына және мәдени фонына тәуелсіз. Эмоция – адамның жан-дүниесінің аса қуатты көріністерінің бірі. Тіл қатынас құралы қызметін атқарумен бірге адамның алуан түрлі көңіл-күйі мен жан тебіреністерін білдіруде маңызы зор. Адамның жан дүниесіндегі жақсы көру мен жек көру, ашулану мен рақат сезімге бөлену, қуану мен қайғыру, таңдану мен абыржу сияқты құбылыстар тіл арқылы сыртқа шығады. Эмоция – психологиялық категория, эмотивтілік - тілдік категория, себебі эмоция тілдің көмегімен білдіріледі, лингвистика оның тіл арқылы қалай берілетіндігі туралы мәселені қарастырады. Эмоцияның физиологиялық көрінісі, өзіндік ішкі түрлері, қасиеттері бар. Олардың тілдегі көрінісі де әр түрлі.

Көңіл — адамның бойын билеп алатын эмоциялық жағдай. Көңілді болу адамның іс-әрекетінің сәтті, нәтижелі болуына байланысты. Адамның эмоциясын, оның мимикасынан, пантомимикасынан да байқаймыз. Эмоциялық үрдістердің пайда болуы вегетативтік жүйке жүйесінің қызметіне байланысты. Эмоциялар қатарластығы — бірін-бірі итермелеуші эмоциялық кемелденген екі бағдар. Олардың біреуі ұғынымсыздыққа қарай ығыстырылып, индивид мінез-құлқына санадан тыс әсер етеді.

Адам тілді тек хабарламаны білдіру үшін ғана емес, сонымен бірге өзінің тұжырымын мәнерлі түрде қуаттай отырып, әлеммен эмоционалды қатынас жасау үшін қолданады. Эмоциялар сөзге еніп, оларда бекітіледі және сақталады, қажет болған жағдайда олардың көмегімен білдіріліп, танылады. 

Ойлау мен тіл бір-бірімен байланысты, сондықтан адамның ойлау ақиқаты сөйлеу әрекеттерінде, соның ішінде эмоционалды әрекеттерде көрінеді. Олар тұтастай алғанда ойлаудың практикалық, қабылдау қабілетін, шындығын және оның эмоциялық аспектісін ашады. 

Эмоциялардың ақыл-ой және сөйлеу қызметіндегі үлкен рөліне назар аудара отырып, кеңес ғылымы эмоционалды ойлауды оның өзіндік түрі ретінде бөліп көрсетеді. И.А. Васильев, В.Л. Поплужный,  осыған байланысты О.К. Тихомиров көптеген шетелдік шығармаларда, жалпыға бірдей танылған ойлаудың эмоционалды компоненттері мәселесіне жете көңіл аудару қажеттігін айтады.

Эмоция мен ойлаудың арақатынасы тағы бір аспектке ие. Эмоциялар - сезіну түрлерінің бірі. Шынайы сезімдер (ыстықтан зардап шегу, лайықты мадақтаудан рахат алу және т.б.), әдетте, жадыда қайта қалпына келтірілген немесе күткен сезімдерге қарағанда салыстырмалы түрде күшті (яғни олардың болуының әсері болмаған жағдайларға қарағанда күшті). Ой мен эмоцияның бұл қарама-қайшылығында жедел, яғни психикалық медиацияны айналып өтіп, сезінуге және білдіруге болатын физиологиялық (инстинктивті) эмоцияларға баса назар аударылады. Эмоциялардың лингвистикалық көрінісі мен сезінуі соңғысыз мүмкін емес (мәтінде көрсетілген кез-келген эмоция - бұл ойлау өнімінің ең жарқын жағдайы).

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің философия және саясаттану факультетінің профессоры Данат Жанатайұлы Жанатаев

Филология және әлем тілдері факультетінің «Аударма ісі» мамандығының 1-курс магистранттары Карабаева Баян, Көшербай Асылай, Мұхтарқызы Айгерім, Тастанбекова Айкүміс