Адам өзінің дамуының басынан бастап табиғатпен тығыз байланысты, ол табиғи ресурстарға, флора мен фаунаға байланысты. Табиғат туралы метафоралық идеяларды құруға бұқаралық ақпарат құралдарының әсерін бағаламауға болмайды. Бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдары күн сайын дерлік табиғи апаттар туралы хабарлайды: дауыл, жер сілкінісі, су тасқыны, өрт және құрғақшылық барлық жерде болып жатыр. Осы апаттардың кейбірінің салдары аймақтық әскери қақтығыстардан туындаған шығындармен салыстырылады. Сонымен бірге табиғи апаттар мемлекеттің тұрақты дамуына кедергі келтіретін елеулі тұрақсыздандырушы факторлардың бірі ретінде қарастырылады. Біз "Табиғи апат-тірі тіршілік иесі" метафоралық моделінің мазмұнын аналогтық салыстырудың әртүрлі аспектілерін іске асыратын жеке субмодельдер жиынтығы арқылы сипаттаймыз.
Ежелгі грек философы метафораны "тұқым атауын түрге немесе түрден тұқымға немесе түрден түрге немесе ұқсастық бойынша беру" деп анықтаған [1, 189 б.]. Осылайша, Аристотель аналогияны метафоризациялаудың негізгі механизмін көрсетеді. Негізінен метафора бір объектінің атауын екіншісіне ауыстыру,нормадан ауытқу ретінде ұсынылды. Бұл бағдарламаның мақсаты -лексикалық кеңістікті толтыру (номинативті функция) немесе сөйлеуді" безендіру", сендіру (риторикалық сөйлеудің негізгі мақсаты) болды. Кейінірек метафора троп ретінде түсіндірілді, оның көмегімен сөйлеу мәнерлі болды. Метафора сөйлеуді безендіру тәсілі, тілдің бейнелі құралы ретінде қабылданды.
Егер сіз мифологияның призмасы арқылы адамзаттың тарихи және геологиялық өткенін қарасаңыз, көптеген нақты табиғи апаттар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан мифтерде, аңыздар мен дәстүрлерде көрініс табатынын көруге болады. Адам әрқашан табиғатты құрметтейтін және оның күштерінен қорқатын. Әр халықтың мәдениетінде элементтердің шайқасы немесе табиғи апаттардағы құдайлардың қаһарының көрінісі ретінде бейнеленген құдайлардың күресінің сипаттамасы бар. Мұның ең танымал мысалдары-скандинавиялық мифтер (құдайлардың күресі), грек (құдайлардың титандармен күресі, Девкалион су тасқыны туралы аңыз, Атлантида өлімі), библиялық мифтер (Содом мен Гоморраның өлімі, су тасқыны мен Нұхтың кемесі, Мысырдың өлімі). XVI ғасырға дейін табиғи апаттар барлық нәрсенің илаһи тәртібіне қарама-қарсы құбылыс ретінде, ретсіз нәрсе ретінде ұсынылды, ол ақыр соңында Құдайға ескерту ретінде түсіндірілді. Көбінесе апатты қабылдау оқиғаның өзімен емес, болашақты болжаумен байланысты болды. Табиғат туралы мифтік идеялар діни және моральдық мотивтермен араласқан.
Табиғи апаттарды Құдай жіберді, сондықтан оларды болдырмауға немесе одан қашып құтылуға болмайды, ал адам жасай алатын жалғыз нәрсе - мойындау және дұға ету. Құдайдың күші жұмбақ және болжамсыз. Құдайлар, егер олар қаһарын тудырғысы келмесе, адамдар оларға бағыну керек сияқты ережелерге атап көрсетті. Осы метафоралық модель аясында 2 антонимдік кадр ерекшеленді:" Табиғи апат-Құдайдың жазасы " және "Табиғи апат-шайтанның айла-амалдары". Бірінші шеңбер неғұрлым толық және құрылымдалған: "Жазаның себебі", "Құдайдың үкімі", "Жазаны орындаушы", "Жазаның түрлері" және "Жазадан аулақ болу тәсілі" деген фреймдарды қамтиды.
Медиа-экологиялық дискурстағы табиғи апаттардың метафоралық бейнесі ең алдымен "Жоғары күштер", "Жабайы табиғат" және "Әлеуметтік" ұғымдық салаларға негізделген. Қазіргі БАҚ-та су тасқыны мен жер сілкінісін бейнелейтін басым метафоралық модельдер:
· Табиғи апаттар-бұл "Құдайдың жазасы " және " Шайтанның айла-амалдары " “Жоғары күштердің әрекеті” модельдерінде жүзеге асырылады.
· Табиғи апаттар-бұл "Ауру", "Адам ағзасы", "Жануарлар" және т. б. модельдерімен ұсынылған тірі организм.
Ең жиі, өнімді және басым болып "Табиғи апаттар - тірі организм" метафоралық моделі табылады, оның аясында "адамзат" моделі басқа модельдерден ерекшеленеді. Осылайша, табиғи апаттарды сипаттаудағы ең көп таралған метафора-жансыз тіршілік иесіне адамға тән қасиеттер беретін персонализация. Мұны антропоцентризм адам санасының негізгі қағидасы ретінде түсіндіреді, ол үшін адамның өзі барлық нәрсенің өлшемі болып табылады.
XVIII ғасырдағы Лиссабондағы жер сілкінісінен кейін әдебиетте жаңа метафоралық образ пайда болды :" Табиғи апат – бұл спектакль.Онда Құдай басты рөл атқарады.". Спектакльдің метафорасынан табиғат пен Құдайдан қорқу азайды, өйткені спектакль адамның қолынан емес деп саналды.
Егер су тасқыны туралы айтатын болсақ, библиялық (Дүниежүзілік) су тасқыны туралы айтылады:
«Der Bericht verknüpft zwei zeitlich und sachlich weit auseinander liegende Parallelerzählungen, die aber in den theologisch wichtigsten Aussagen übereinstimmen: Die Sintflut wurde von Gott als Strafe über die sündige Menschheit verhängt»/ «Бұл хабарлама уақыт өте келе бір-бірінен алшақ орналасқан және мәні бойынша параллель әңгімелерді байланыстырады, алайда олар теологиялық маңызды мәлімдемелерде сәйкес келеді: Су тасқыны күнәкар адамзатқа Құдайдың жазасы ретінде тағайындалды» [16.08.2002: https://www.welt.de].
Қазақстандық БАҚ мысалдарының бірі хабарлағандай : «Бушующий уже третьи сутки лесной пожар в Бескарагайском районе Восточно-Казахстанской области едва не унёс жизни 25 лесников, передает корреспондент «Хабар 24». Мұндағы «Бушующий лесной пожар» сөз тіркесінде оттың одан да күшті өршуін білдіреді.
БАҚ-қа берген сұхбатында "Семей орманы" кәсіпорнының басшысы Қайрат Хасенов: «Пока тушили пожар, не заметили, как стемнело, и ветер внезапно сменил направление. Поэтому и попали в огненную ловушку. Чудом выбрались из огня» деп бұл жерде жел бағытының өзгеруіне байланысты өрттің өршуін атап көрсеткенін болатын.
Купабаева Анара
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-інің 1-курс магистранты
Жанатаев Данат
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-інің профессоры
1. https://24.kz/ru/news/social/item/391407-pozhar-v-vko-edva-ne-unes-zhizni-25-chel
2.Новейший философский словарь [Текст] / А.А.Грицанов. – 3-е изд., исправл. – Мн.:Книжный Дом, 2003. – 1280 с. https://www.philology.ru
3.https://www.metaphor.narod.ru
4. Metaphors Matter: Catastrophes Myths, Media Model s, and Their Consequences in Hurricane Katrina, Kathleen Tierney, Christine Bevc, Erica Kuligowski- First Published March 1, 2006. ovek