ӨркенӘліп№3 – Қазақша универсал латын әліпбиі

ӨркенӘліп№3 – Қазақша универсал латын әліпбиі

Толықтыру: 

1.    Қазақтың төл дыбыстары: а, ә, б, в, г(ғ), д, е, ж, з, й, і, к(қ), л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ш, ы. Барлығы 26 дыбыс. Қабылдануға тиісті кірме дыбыстар: в, ф, х, һ. Балығы 4 дыбыс. Осы кірме дыбыстарды қазақ тіліне қабылдау тілімізді тек қана байыта түсетіні сөзсіз. Бұлардың барлықтары таза дыбыстар болып табылады;

2.    Ч, Ц дыбыстарын қазақ тіліне қабылдауға болмайды: 1) Бұл дыбыстар таза дыбыс емес, ч-тш, ц-тс дыбыстарының құрандысы. 2) Бұл дыбыстар қазақ тілінің табиғатына сай келмейді, төл қазақ тілі таза әрі жұмсақ дыбыстардан құралады. 3) Бірқатар түркі тілдеріндегі [ч] дыбысы қазақ тілінде [ш] болып келеді, м: чана-шана, ача-аша, чай-шай, қач-қаш. Егер біз [ч] дыбысын қабылдасақ түркі тілдері арасындағы осы сәйкестік заңдылығы бұзылып, тілдік алшақтауға соқтырады;

3.    Қазақ тілінде, тіпті А.Байтұрсынұлының «Төте жазу» әліпбйінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында орыстың [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек еді. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар, түрік, қырғыз, қарақалпақ тілдерінде [и] болып келеді, яғыни қазақтың [і] дыбысының орынына оларда [и] дыбысы қолданылады. Түркі тілдері арасындағы бұл дыбыстық сәйкестікті сақтап қалғымыз келсе тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастағанымыз жөн;

4.    Y – қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Латын және ағылшын тілдерінде бұл дауыссыз қысқа [й] дыбысына қолданылады. Қазақ тіліндегі «r» «w» «y» «z» дыбыс таңбаларының алдында табиғи түрде  [і]-[ы] дыбыстары жасырын сақталған. Сондықтан бұл таңбалардың дауыссыз дыбыстарымен [і]-[ы] дыбыстарынсыз тікелей тіркесіп келулеріне болады. Алайда, тіліміздің нақтылығын арттыру үшін, түбір сөздердің бірінші буынында жуан-жіңішкеліктері мен еріндік езуліктерін дәл көрсетіп жазған жөн. М: svylvk, uw, uwvs, kiyw, jetisw, Jetisuw, swret, tvyvm, kelw, aedeby, kvltyma, Atraw, kvzvl,  karz, traektr, t.b.;

5.    C – «Codex Cumanicus» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы болды. Жаңәліпте де [ш] дыбысы осы таңбамен берілген. Өзі ықшам болғандықтан шш тіркесін беруге қолайлы әрі көп орын алмайды. Тағы бір жақтан тіліміздегі ш дыбысы түрік тілінде ч дыбысы болып келеді. Ал тұрік тілінде ч дыбысын ҫ таңбасымен белгілейді. Ал бұл өз кезегінде с таңбасымен көріністе біршама жақын. Сондықтан онымен [ш] дыбысын белгілеген жөн;

6.    X – классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз. Сондықтан бұл әріпті [х] фонемамызға қолданғанымыз жөн. М: xalvk(халық), asxana(асхана), Abvlayxan (Абылайхан);

7.     H – қазақ тіліндегі [һ] дыбысын белгілеуге арналды. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек қолданылғанымен, құрама дыбыстарды жасауда өте қажет дыбыс таңбасы. Сондықтан бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. М: sh, th, ch, ph, q, kh, zh;

8.    Тіліміздегі [қ], [ғ] дыбыстарына жеке таңба арнауға болмайды, оларды [к], [г] дыбыстарымыздың жуан сыңары деп қарап, ортақ таңба арнауымыз керек. 1) Бұл дыбыстар тілімізде парықтау рөлін ойнамайды, м: қара-кара, қыпшақ-кыпшак. 2) Бұл дыбыстар жоғалып кеткеннің өзінде тіліміздің грамматикалық құрылымдары мен фонетикалық заңдылықтары бүліне қоймайды. 3) Егер оларды жекелей таңбалсақ, арап, парсы, европа тілдерінен үндестік заңымызға бағынбайтын сөздер көптеп еніп, тіліміздің үндестік заңын бүлдіруі мүмкін, м: қәхвә, қәбилә, қәйерде, ғәнибет, категория, компания т.б. 4) Ортақ таңбалау арқылы европа тілдерінен тіпті арап-парсы тілдерінен сөздерді тіліміздің заңдылықтарына бағындырып қабылдауға жол ашамыз, м: матыматика (математиқа), грамматика (ғрамматиқа), кәхвә (кәхвә), кәбилә (кәбилә), логика (лоғиқа). Тағы бір жақтан түрік тіліне жақындай түсеміз. Осындай тәсілді пайдаланған қырғыз, түрікмен тілдері қазірге дейін пайдасын көріп келеді. Олар орыс, европа, арап, парсы тілдерінің сингармонимсіздік ықпалын осы жол арқылы сәтті тойтарып келеді.;

9.    Q – классикалық түрінде тек қана "u" таңбасымен тіркесіп келіп ку деген дыбыс береді, өзі дара қолданылмайды. Ал біздің [ң] дыбысымыз еш қашан [ұ] дыбысымен тіркесіп келмейді. Сондықтан бұл таңбаны [ң] дыбысына қолданғанымыз ана құрлым тиімді болмақ, м: vqgaylv, aqcvlvk, jaqvlvs, jeqilis, soqgv;

10.    Латын тіліндегі дауысты дыбыстар: a, o, u, i. Бұдан байқалатын заңдылық латын дыбысының дауысты дыбыстары қысқа әрі ықшам таңбалармен белгіленетіндіктерінде. Ерте тарихтағ "v" таңбасы да дауысты дыбыс ретінде қолданылған болатын. Сондықтан қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар да осы тәрізді таңбалармен белгіленуі керек: Aa[а], Oo[о] Uu[ұ], Vv[ы], Ii[і] . Қазақ тілінде і-ы дыбыстары өте көп қолданылады. Бұл дыбыстар қысаң дауысды дыбыс болып білінер-білінбес түрде сөз құрауға қатысады. Ал і, v таңбалары өте ықшам болғандықтан осы білінер-білінбес дыбыстарды таңбалауға өте ыңғайлы болып сөздердің жазылу көлемін ықшамдата түседі, м: kvsvlvqkv (қысылыңқы) tvgvlvsvqkv (тығылысыңқы), kiyim (кійім), kvykvm (қыйқым).

11. Универсал әліпбидің ықшам түрінде бір дыбысқа бір таңба қолданылады: Ää [ә], Öö [ө], Üü [ү], м: Äset (Aeset), saqlak (saqlak), Öskemen (Oeskemen), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) t.b.

Стандартты 26 таңбамен жазудың тәртібі:

12. Бір буындағы  бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: «ae» [ә] (aera [әра] мыңжылдық), «ое» [ө] (poena [пөна] жаза) және «ue» [ү] (true [трү] шындық). Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, олардың арасына айыру белгісін «’» қойу арқылы бөлек оқуға болады. М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б. Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) «ae», «oe», «ue» дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset, aedemilik, oeskeleq т.б.;

13. Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Europa [еуропа], causa [кауза] себеп;

14. Орыс тілінен енген «е» [йе] дыбыс таңбасы латыншада «ye» болып жазылады. М: Sanszbayebh, Yelyena Yevgyeniy, Kazanbayebha, Aytbayew, Tsaryebha, Yekatyeriyna t.b.;

15.    Орыс тілінен енген сөз не қосымшадағы «у» дыбыс таңбасы дауысты дыбыс, латыншада «u» болып жазылады, м: unyversytet [университет], ukaz [указ], kurs [курс], turnyr [турнир], Turan [Туран], .yurt[юрт];

16.    Орыс тілінен енген сөз не қосымшадағы «в» дыбыс таңбасы латыншада «w» болып жазылады, м: Aewezow, Myedwedyew, Atambayewa, Abvlayewna, wogzal, Wengrya, Wyetnam, lawryat, Ewropa, Saratow, Moskwa, Kawkaz, wagon,wiktorya;

BORANDV BEKET

(Gasvrdan da uzak kuen)

R O M A N

Tandvrv kepken oezekter men takvr jvralardan kuw kulkvnga talgaw tabw uecin zor cvdam kerek. Birese in kazgvc makulvktvq cyvr-cymay calagay izin kesip, birese sarcunaktvq inin apvl-gupvl kazvp, endi birde jvranvq tumsvgvna tvgvlvp kalgan atjalman alaqkayga sekirip cvksa muelt jibermey bas salmakcv bolvp zarvga aqdvp, kaekir-cuekir awlap aksygan ac tuelki buelkil jortakpen alvstan koeringen temir jolga kasara jakvndap kele jattv. Dalanv kak jarvp, uzvnnan-uzak bozamvktana jondanvp jatkan coyvn jol ac tuelkini aeri vntvktvrvp, aeri uereylendirgendey. Jerge jel  vktvrgan accv kermek tuetinin bwdaktatvp, aewdem jerdi duersildetip, duer silkindirip yae cvgvska, yae batvska karay poyvzdar zwlap oetip jatvr.

Keckurvm tuelki telegraf bagandarv boylap oetken oezekke jetip, bir cok byik atkulaktvq kalvq jvnvsvna kirip, kalvq daenegi kawdvrap pisken tobvlgv soyawdvq tuebine jalkvn sarv ottay bolvp doeqgelenip jata ketti de, kulagvn cvdamsvzdana kaycvlap, kw coepti svbdvrlatkan jatak jeldiq wilin tvqdap, tuendi zarvga kuetti. Telegraf bagandarv da mazasvz vzvqdaydv. Birak tuelki odan korvkpaydv. Bagandar onv kwmaydv, bir jerde sileyip turadv da koyadv.

Birak aelsin-aeli arv-beri  zawlap oetken poyvzdardvq kulak tundvrar duersilinen aerdayvm cocvp ketip, burvngvdan beter jerge jabvsa, jyvrvla tuesedi. Poyvzdardvq arkvragan arvnv men jertaptawrvn zilmawvr galamat kuecin, cueykedey denesiniq astvndagv jerdiq titirengenin kabvrgalarvmen sezip jattv. Sonda da bolsa boetence sasvk yis pen uereyge cvdap bagvp, jol boyv sael-sael sayabvr tabar caktv – tuen jamvrar saetti kuetip, saydan cvkpay jatvp aldv.

Tuelki coyvn joldvq boyvna tvm syrek, aebden actvk tytvgvna jetkende gana kelwci edi...

Poyvz oetip ketip, kelesi poyvz kelgence dala kulakka urgan tanaday tvna kaladv da, sol aeli tvlsvm saette tuelki buldvr dala uestinde gayvptan talvp estilgen boljawsvz, yesiz zaqgar dvbvstv kulagv calvp, sekemcil xalge ucvraydv. Ol awanvq koezge calvnbas agvsv, awa rayvnvq kecikpey oezgerer kubvlvsvnvq xabarv edi. Sorlv tuelki sonv sezip, tula boyv azvnap, kahardan kalcyvp, aelemge toengen aeldebir naewbetti aelsin-aelsin aqlaganday, uenin cvgarvp jvlagvsv, caew-caew etip uergisi keledi. Birak tabygattvq oezi ayan bergendey osv bir uereydi actvk sezim jeqip kete berdi.

Jorta-jorta tasvrkagan tabanvnvq koen terisin jalap jatvp, ac tuelki akvrvn gana kvqsvlap koyadv.

Bul kuenderi tuenge karay kuen swvta tuesetin boldv, kuez de tayap kele jatkan. Tuen tuese topvrak tez swvnvp, taqga karay dalanvq uestin sor tutkanday, akcwlan, ucpa boz kvraw turvp kalatvn boldv. Dala makulvgv uecin jugvmsvz jutaq, kederli kezeq kele jattv. Bul oelkeni jazda mekendeytin tam-tum aq-kus endi tvp- typvl; biri jvlv jakka awsa, biri inine kirip ketip, endi bir jubv kumga koecken. Tuelki balasvnvq tukvmv uezilip bitkendey-ak, endi aer karsak oez kuenin oezi koerip, jeke-dara kaqgvp ketken. Koektemgi kuecikter koebeqdenip, uyalastar bet-betimen bvtvragan. Vlvk daewiri aeli alda bolatvn. Kvs tueser, tuelkilerdiq maxabbat ayv bastalar, erkek kindikteri urgacv uecin bir-birimen jan beriskence keqirdekteser.

Tuen jamvla tuelki oezekten cvktv. Tvq-tvqdap biraz turdv da, coyvn jol jonvna karay jortaktay joeneldi. Vq-cvqsvz joldvq birese ar jagvna, birese ber jagvna juegirdi. Jolawcvlar bhagon terezesimen laktvrvp tastaytvn kalgan-kutkan kaekir-cuekirdi izdep timiskilep juegiredi.. Azwga basatvn birdeqe tabvlganca, aer naerseni bir yiskep, tueyetaylv jotanv jagalap koep jortadv. Poyvz juerip oetken joldvq uzvna boyv tolgan kagaz jvrtvndvsv, wmajdalgan gazet, svngan coelmekter, temeki tukvlv, mvjvlgan konserbhi kalbvrlarv, tagv baska tolvp jatkan kykvm-sykvm, yisi kolkanv atkan kaldvktar. Aesirese buetin kalgan boetelkelerdiq awzvnan zahar yis aqkvp koya beredi. Birer ret basv aynalgan tuelki endi kaytvp spyrt yisti cyca atawlvdan awlak jueretin boldv. Jolap ketse, pvskvrvnvp, vrcvp tuesedi.

Janvn jaldap, zarvga izdegen kw tamagv kasakana tabvlmaydv. Juerek jalgar birdeqe iliger-aw degen uemitpen tuelki baygus kvrka joldvq birese ar jagvna, birese ber jagvna suemeqdep, rel`sti boylap talmay jorta beredi.

Jortvp kele jatvp, kenet maqdayv taska tygendey, aldvqgv ayaktarvn koetere bergen kalpv kalcydv da kaldv. Munar baskan alvs aydvq elegizgen saewlesinen suelbesi gana bilinip, kos cekti rel`sterdiq arasvnda arwaktay kalbayvp, tapjvlmaydv. Sekem aldvrgan talma gueril tvyvlmadv. Aeli tvm alvstan estiledi. Tuelki kuyrvgv aeli edireygen kalpv, joldan cvkpak bolvp, ayagvn birer bastv da, kaytadan kvrka jagalap, tamakka tastap jiberer birdeqe tabvlar degen daememen juegire joeneldi. Juez doeqgelek jueytkip, temir taskvn tarsvldap, birte-birte arvn alvp, alamat tajal tayap kele jatsa da, izdegeni aene-mine tabvlardan tuelki jazgan joldan cvga koymadv. Tuelki kas kagvm saetke gana koez jazwv muemkin eken, kenet tumsvk bulvm tasasvna kosarlangan lokomotybhterdiq uzvndv- kvskalv ottarv jark ete kaldv da, kwattv projektorlar aldvnda jatkan jerdiq baerin koez karvktvra jarkvratvp, bir saetke dalanvq oeli denesin tup-tutas jalaqactap, ak saewlege malvp jiberdi de, ac makulvk ot uestinde cvrk aynalgan jvndv koebelektey apalaktap alas urdv da kaldv. Poyvz bolsa jerdiq tanabvn kwvrvp, rel`sti tarsvldatvp kele jattv. Kolamsa kueyik yis mueqk etip, ajdaha lep burk soktv.

Tuelki joldan apvl-gupvl awnap tuesip, uereyi uca jer bawvrlap, artvna karay-karay aydalaga zvtvp berdi. Jalmaqdagan ottarvn jarkvratkan aezireyil, doeqgelekteri mvq dawvspen tarsvldap, koepke deyin guersili basvlmay alvstap bara jattv. Tuelki vrcvp turvp, tagv da jantalasa kaca berdi...

Bir awvktan soq entigin basvp edi, aranv acvlgan actvk onv kaytadan temir jol jakka ytermeledi. Al jol boyvnan tagv da ottar jalmaqdap, tagv da kosarlangan lokomotybh juek tyelgen uzvn sostabhtv sueyrep bara jattv. Birak aldagv kos cek joldan tagv da ottar koerindi, tagv da kosarlangan eki lokomotybh, ajdaha koezderin jarkvratvp, juek tyelgen uzvnnan-uzak sostabhtv sueyrep oetti.

Endi tuelki aylasvn asvrmak boldv: dalamen oragvta juegirip, temir joldvq poyvz juermeytin tusvnan top ete tuespekci edi...

Bul oelkede poyvzdar cvgvstan batvska karay, batvstan cvgvska karay jueytkip jatadv...

Bul oelkede temir joldvq kos kaptalvnan bastalvp saxara sar dalanvq kindik tusv – Sarvoezektiq ulan-gayvr jazvgv koesilip jatadv. Bul oelkede kacvktvk atawlv, wakvttvq Grynbhych merydyanv boyvnca oelcengenindey, temir joldvq alvs-jakvndvgvna karay oelcenedi.

Al poyvzdar cvgvstan batvska karay, batvstan cvgvska karay jueytkip jatadv...

Tuen ortasv aeletinde aeldekim jolcvnvq ueycigine karay kasarvsa kadvmdap kele jattv. Aeweli cpaldarmen juerdi, karsv aldvnan poyvz cvkkanvn koerip, joldan cvgvp kaptalga tuesti. Juerdek juek poyvz azvnap oetip bara jatkanda, aelgi adam onvq tuetini men caqvnan korganvp, betin kolvmen dael bir boranda kele jatkanday jaskay berdi. (Bul joeni boelek, ecbir kedergisiz jueretin arda poyvz edi. Saelden soq ol negizgi joldan burvlvp, kosmodromga tartvlgan jolga tuesedi. Kvskasv, buekil sostabh brezentpen buerkewli ekeni de sondvktan. Platformalarda aeskery kuezet turgan sostabh Sarvoezek-1 jabvk zonasvna karay ketip bara jatkan).

Tuendeletip jayaw-jalpv kele jatkan oeziniq aeyeli ekenin Edige birden bildi, bildi de, sirae, tegin jueris emes-aw dep camaladv. Akvrv aytkanv keldi. Birak kvzmettiq atv – kvzmet, sostabhtvq akvrgv kuyrvk bhagonv bulaq etip, onvq acvk platformasvndagv kondwktormen fonar` koeterisip, baeri de babvnda dep belgi beriskence, Edige ornvnan kozgalgan jok. Kuerkiregen sostabhtvq duer-silinen kulagv tungan. Edige endi gana burvlvp, janvna jakvn kelgen aeyeline:

– Ne bop kaldv? – dedi.

Aeyeli ogan abvrjy jawtaqdap, ernin kvbvrlattv. Edige onvq ne aytkanvn estimese de, baerin tuesinip koydv: oylaganvnday-ak, tegin jueris emes eken.

– Jeldiq oetinde turma! – dep aeyelin ueycikke alvp kirdi.

Sezikti xabardv aeyeliniq awzvnan estigence, Edigeni aeweli taqgaldvrgan, nege ekeni belgisiz, baska jagday boldv. Kaerilik cirkin tayap kalganvn ol burvn da baykaytvn. Birak dael kazir kattv jueristen entigin basa almay, koekiregi svrvldap, kwcygan jadaw yvgv bir toemen, bir jogarv rabaysvz cocaqdap ketkenin koerip, aeyelin ayap ketti. Temirjolcvnvq muntazday taza appak ueyciginde; elektr camv tvm jarkvrap, Uekibalanvq koegeristengen betiniq tereq aejimderin aygvzdap ap-anvk koersetip jiberdi.