Қазіргі заман жастар әдебі

Қазіргі заман жастар әдебі

      Біздің өмір сүріп отырған қоғамда қарым-қатынастың негізгі қағидасы - сыпайылық қағидасының бұзылуы жиі кездесетіні жасырын емес. Адамдар сөйлеу этикетінің нормаларын ұстанудың орнына, онсыз да күйзеліске ұшыраған күнделікті өмір тіршілігін күрделендіріп жібереді..

    Қазіргі жастардың әдебі ересектер арасында қабылданған мінез-құлық ережелерінен ерекшеленеді. Жасөспірімдер мен жастар өздерінің даралығын  көрсетуге тырысады, бұл ретте олар үшін өз құрдастарынан  кем болып қалмау маңызды.

     Жастар ортасында бейресми, еркін қарым-қатынас қабылданады, жалпы қабылданған нормаларды ескермеу, наразылық мінез-құлық болуы мүмкін. Бұл әңгімелесушілердің дөрекі, тіпті бір-бірін сыйламайтындығына әкеледі. Мұндай  мінез-құлық ересектерді, әсіресе қарт адамдарды таңқалдыруы  мүмкін. Дөрекілік тек диалогты дұрыс жүргізе алмауымен ғана емес, сонымен қатар көпшіліктен ерекшеленуге, басқалардың пікірлерінен тәуелсіз болуға ұмтылуымен немесе ересектікке талпынуымен байланысты. Бұл ерекшеліктер жастардың сөйлеуінен, мінез-құлқынан, қарым-қатынасынан көрінеді. Жастар бейресми қарым-қатынастың ерекшеліктерін жиі көрсетеді, бірақ бұл әрдайым сыпайылықты ескермеуді білдірмейді, бірақ жағдайдың формальдылығының төмендеуін көрсетеді. Кейде мұндай вербальды мінез-құлықты әңгімелесушіге жеткіліксіз құрмет ретінде қарастырады.

    Сөйлеу этикетінің формулалары - бұл қарым-қатынас кезінде қолданылатын дайын өрнектер, сөздер мен сөз тіркестері.

    Олар 3 үлкен топқа бөлінеді: әңгімені дұрыс бастауға, оны қолдауға және аяқтауға ықпал ету. Жасөспірімдер мен жастардың ауызша сөйлеуінде формулалардың келесі түрлерін ажыратуға болады:

     Кез-келген сұхбаттасушымен амандасу үшін «Қайырлы күн», «Сәлеметсіз бе», бейресми шеңберде «Сәлем» немесе «Хай», «Привет» сөздері қолданылады.  Әңгімені бастау үшін «Қалайсыз?», «Халыңыз қалай?», «Хал қалай?», «Жақсысыз ба?», «Не жаңалық?»  қолданылады. Қоштасарда «Қош бол», «Пока», «Бай», «Әзірге» деп айту әдетке айналған.

      Сөйлеу этикеті белгілі бір ортада қабылданған тілдің нормаларын көрсетеді. Белгіленген ережелерді сақтау байланыс орнатуға, қақтығыстардан аулақ болуға, сұхбаттасушыға өз ойыңды жеткізуге мүмкіндік береді. Сөйлеу мәнері сөйлеушінің әлеуметтік мәртебесі, тәрбиесі, жасына байланысты анықталады.

   Жастар арасында құрдастарымен сөйлесу үшін «Сен» сөзі қаратып айтылады. Бұл ортада олар әңгімелесушіге тегі мен атымен жүгінбейді, егер бұл орын алса, бұл адамға ирониялық немесе жағымсыз қатынасты білдіруі мүмкін. Егер досыңыз кеңес бергісі келсе немесе құрдасына бірдеңе тілегісі келсе, бұйрық немесе  көңіл-күйдің етістіктері қолданылады: «Сонымен, не дейсің?», «Баста!», «Жарайды, қоя сал», «Ұмыт!» тіркестері мысал бола алады.

    Көп жағдайда жастардың сөйлеу кезінде аға буын өкілдері қолдана алатын жоғары стильдегі өрнектер байқалмайды. Сыпайылықтың ауызша көрінісі жаргондармен, сұйылтылған тұрақты тіркестермен шектеледі, көбінесе паразиттік сөздер коммуникация арқылы сырғып кетеді.

   Әңгімелесу барысында көптеген шетелдік сөздер көбінесе батыс музыкасы мен киноиндустрияның әсерімен байланысты сөйлеуге қосылады. Жастар негізінен өткір, лаконикалық тіркестермен сөйлеседі, дөрекі лексиканы қолданады. Тілдің жеңілдетілуі көбіне әлеуметтік желілердің дамуына, сөздерді қысқартуды қажет ететін корреспонденцияға байланысты.

     Нәзік жандылар көбінесе көп мағыналы, кішірейтетін формаларды қолданумен ерекшеленеді. Қыздар арасындағы қарым-қатынас эмоционалды сипатта болады, сұхбаттасушылар бір-бірін мақтай алады, компанияда жеке тақырыптарда сөйлесе алады. Мұндай қарым-қатынас неғұрлым әдепті және сыпайы реңкте өрбиді.

    Этикет қоғамдағы мінез-құлық ережелерін анықтайды. Көбінесе бұл әдеп туралы қарапайым білімнің болмауынан болады, бірақ көбінесе бұл орынсыз қылықтар құрдастарының көз алдында «салқын» көрінуге деген ұмтылыспен байланысты.

    Қазіргі ұрпақтың ерекшелігі - оны тәрбиелеген «виртуалды шындық» деп атауға болады. Қоғамның компьютерленуіне байланысты техникалық білім мен идеологиялық әлсіздік, кейбір мәдени артта қалушылық арасындағы алшақтықты қалыптастыруға ықпал ететін орта пайда болады. Интернетте көп уақыт өткізу, виртуалды шындықпен өзара әрекеттесу нәтижесінде адами құндылықтарға деген қызығушылық жоғалуы мүмкін.

     Алайда, құрдастарымен қарым-қатынас кезінде жастардың өз шеңберінде өзін-өзі ұстай алатындығын түсіну маңызды. Бүгінгі күні жас ұрпақтың әдеп ережелері  оларды сақтау орны, уақыты мен жағдайына байланысты. Барлық адамдарға тән негізгі нормалар мен құндылықтар бар, бірақ барлық жастар оларды ұстанбайды .

     Адамның сөйлеу әдебі мен тәсілі бойынша көп нәрсе айтуға болады: оның білім деңгейі, ақылдылығы, әлеуметтік жетістіктер, эмоционалды күйі туралы және т.б. Әр адам, әсіресе жас адам өзінің кәсіби жолын жаңадан бастап, көптеген өмірлік міндеттерді шешуге және мақсаттарын жүзеге асыруға табысты, рухани және қаржылық жағынан бай болғысы келеді.

        Ендеше жастарды сөйлеу әдебі туралы біліп қана қоймай, оны дұрыс жағдайда қалай қолдануды біледі деп айта аламыз. Сонымен бірге, қазіргі жас адамның сөйлеу этикеті қандай екендігі туралы біржақты айту мүмкін емес, өйткені барлық жастар әртүрлі деңгейдегі мәдениеттерге ие, әр түрлі отбасыларда тәрбиеленеді, сондықтан кейбіреулер үшін қалыпты жағдай басқаларға қолайсыз болып көрінуі мүмкін.

                                                                                                                 Қуандықова Гүлжайна

                                                                      Әл-Фараби ат.ҚазҰУ-інің 1-курс магистранты

                                                                                                                           Жанатаев Данат

                                                                                     Әл-Фараби ат.ҚазҰУ-нің профессоры