Несіпбек Дәутайұлының жазушылыққа қатысты ойлары

Мен бүгін кең аудиторияға арналмаса да, өзім сүйетін тақырыпты жазып отырмын. Жазғанда, дайын дүние ғой. Жазушы Несіпбек Дәутайұлының жазушылыққа байланысты көзқарасы. Жазушының ерекшелігін егер оның шығармаларын оқыған болсаңдар, білетін болсаңдар керек. Ол басқаша жазады. Дегенмен, талғамға талас жоқ. Сонымен, оқиық.

  – Жазушы астанада тұра ма, ауылда тұра ма, оның шығармашылығына ешнәрсе керi әсерiн тигiзе алмайды. Торо деген америкалық жазушы «шулы қалада тұрған адамнан маза қашады» деп, шағын бiр мүйiске барып, танымал шығармаларын сол жерде жазған. Әлгiнiң «адам көп» деп жүрген қаласында бар-жоғы екi-ақ мың кiсi тұрған. Стефан Свейк те бүркеншiк атпен, оңашада, қонақ үйлерде, көлденеңнiң көзiне түспей, елеусiз жүрiп еңбектенген. Демек, жазушының жалғыз досы бар. Оның досы – оның жалғыздығы! Жазушы, өзiмен өзi болуды қалайды. Жазушы жалғыздықтан ғана пана, жалғыздықтан ғана тiрек табады.

  «Жазушының жалғыздығы» деген не? Ол – жазушының оқуы, тоқуы. Өз басым бей-берекет жиын-тойдан, ырду-дырду әңгiмелер¬ден оқшау жүруге тырысамын. Өмiр деген өзеннiң ағысы сияқты. Сол ағыстың өн бойындағы құбылысты оңаша қалып байқау, бағамдау, зерделеу, көркем зерттеу қажет. Ал, ендi, абыр-сабыр Астанада, Алматыда қаншама жазушының iшiнде жүрiп қас-қағым сәттiк құбылысты iлiп үлгеруiң, оны көркем зерттеуiң қалай болар екен?.. Өзiңмен өзiң оңаша отырып, мойныңдағы жауапкершiлiктi сезiнбей, күн сайын өзiңнiң iшкi әлемiңе үңiлмей, көрген-баққаныңды зерделемей, пайым-танымыңды сараламай, оны түйсiгiңнен өрiп шығатын ойлар арқылы қорытынды жасамай, жазушының толысуы, кемелденуi қалай болар екен?..

 Шын жазушының өзгелерден ерекшелiгi тiптi сонау бала кезде көрген, өмiр-ғұмырыңда екiншi рет қайталанар-қайталанбасы екiталай жалқы сәттi, құлағында қалған оқшау сөздердi көкейiнiң терең түкпiрiнде сақтап жүредi. Жайшылықта қаперiңде болмауы, есiңе түспеуi мүмкiн. Бiр қызығы, солар шығарма жазу үстiнде қаперiңе қалқып шығады. Қаламыңның бағытына, тақыры¬быңа қарай, ойыңнан өрiп, өрбiп, шығармаң¬ның таптырмас, ұтымды деталi болуы мүмкiн. Мiне, жазушыға аса қажеттi, қымбатты осындай сәттер ой-санаңды алас-қапаста емес, тылсым тұнған, мүлгiген мекенде баурайды.

 – Жазушы тек шығармашылық тұрғыда ғана емес, жаратылысынан терең болуы қажет. Жазушының өзi таныған, бiрақ, өзгелер бағамдай алмаған құбылыстарды оқырман қолмен ұстап, көзбен көргендей, жүрекпен сезгендей сипаттау үшiн ол анасынан талантты ғана емес, сезiмтал болып тууы керек! Оның өзiнiң өн бойында пайым, парасат, азаматтық жауапкершiлiк секiлдi қасиеттердiң бiрлiгi, үйлесiмi қажет. Осыларды тең ұстай алмаса, жүгiң ауып, бағытыңнан басқа түгiлi, өзiң адасып қаласың. Кейбiреу «мен талантты едiм, бiрақ, шабытым келмей бабым да, бағым да болмай жүр» деп, құркеуделейдi. Шабыт деген не өзi?! Оны баяғыда 27 жастағы Лермонтов «Бред больной души» яғни «ақымақ жанның сандырағы» деп диагнозын дәл қойып кеткен. Шабыт деген – тынымсыз еңбек! Өзiңдi жауапкершiлiкке жүктеу, үнемi өзi iзденiп жүру. Бiрақ, iзденiс «тисе – терекке, тимесе – бұтаққа», бұрқыратып, шаңдатып жаза беру емес. Ол – өте жаман нәрсе. Iзденiс адамның санасында жүрiп жатуы керек. Сүзгiден өткендi «осы ғана жарайды» дегенiн ғана қағаз бетiне түсiрген жөн. Ертеден кешке дейiн сан түрлi жұмыс сапырылысып жатса да, санаң сергек, көкiрегiң ояу болсын. Сан-сапалақ тiрлiктiң ара-арасында бiреудiң келiп-кеткенi елеусiз болып көрiнгенiмен, оның бiр ауыз сөзiн немесе жүрiс-тұрысын қас-қабақпен бағып, iлiп алуға үйрену керек. Ол – ертеңгi шығармаңның «азығы».

 – Бұл өмiрде не болмайды? Оның бәрi әдебиетке өзек бола бермейдi, бола алмайды. Дүниенiң, тiршiлiктiң және әдебиеттiң өз шындығы бар. Рас, белгiлi бiр құбылысты тану үшiн адамдардың бәрiне ортақ бiр түйсiк, түсiнiк берiлген. Бiрақ, әркiмнiң пайымдауы әрқилы. Әрi әдебиеттiң де өз шындығы бар. Жазушы құбылысты көркем зерттейдi, адамдарға әсер ету үшiн түрлi тәсiл қолда¬на¬ды. Өзiң өмiрдi қалай бағалап, қалай көргiң ке¬ледi? Осыны таразылай бiлген адам ғана дұрыс сөз айтады, көкейге қонатын сөз жазады.

  Ол үшiн Алматыны, иә Астананы мекен етуi... мiндет емес! Қазiр адамдар соны түсiне бастады. Өз басым о бастан әдеби ортада болған жоқпын. 14 жасымнан 22 жасыма дейiн Аңырақайдың даласында қой бақтым. Екi жыл құрылыста iстедiм. Аудандық газетке содан кейiн ғана шақырылдым. Еңбек ете жүрiп мақала, өлең жазып тұратынмын. Ал тұңғыш әдеби шығармамды тура отыз жасымда жаздым.

  Біраз жыл ештеңе жазбадым. Айтары бар, айтқым келедi деген адам, бәрiбiр үнсiз қала алмайды екен. Бiрақ, сол жылдарым олжасыз болған жоқ. Әлем әдебиетiнен көп шығарма оқыдым, тоқыдым. Габриэль Гарсиа Маркестiң шығармаларын түгел сүздiм. Соның iшiнде «Полковникке ешкiм хат жазбайдының» орысша аудармасы керемет кiтап екен. Василь Быков деген мықты жазушының соғыс туралы жазғаны ғажап! Негiзi, соғыс туралы жазылған түрлi туындылар көп. Бiрақ, бұл кiтаптың ерекшелiгi – мұнда қызыл қырғын, қан майдан туралы ештеңе жоқ. Есесiне, соғыс кезiндегi жекелеген адам жайында, соғыста кiсi ғазиз жанын не үшiн қияды деген тұрғыда психологиялық шығармалар жазады.

 – Әркiмнiң өзiнiң тәсiлi, өзiне тән құпиясы бар және дүниетанымы мен өз әлемi бар. Бiреу батыстың, бiреу шығыстың үлгiсiн қолай көредi. Бiреуi Муракамиден үйренгiсi келедi. Басқалар диалогтар құруға құмартады. Мына батыс әдебиетiнде түкке тұрмай¬тын нәрселердi диалогпен ойнату тәсiлi бар. Бәлкiм, ол өздерiнiң менталитетiне сай келе¬тiн шығар. Мiне, мәселенi нақ осы жерден тарқату керек. Демек, бiздiң әдебиет те өзге қаламгерлер сияқты, ұлттық менталитеттi ұстану керек. Әрине, сөз жоқ, өзгеден үйренген дұрыс. Әлем әдебиетiнде қолтаңбасы өзгеше жазушылардан үйренбей бола ма? Боккачо мен Ги де Мопассанды, Рубако Шо, Муракамидi оқымасақ, қалай дамимыз? Жазушы iзденумен, iздене жүрiп үйренедi. Бiрақ, үйрене жүрiп, өз бағыт-бағдарыңды жаңылмай таба бiлу керек. Үйрене отырып, адамды селт еткiзе бiлген жақсы. Қаз-қалпында көшiрiп алсақ, не қадiр-қасиет қалады? Иә, елiктеген жақсы. Бiрақ, ә деп оқи бастағаннан «әй, мынау мынаның шығармасы» дейтiндей дәрежеге жету керек. Шеберлiк деген сол. Талантты жанның өзiн-өзi ұштайтын тұсы – осы. Ғұмыр – қамшы¬ның сабындай қысқа. Жазушы қарым-қабiлетi сарқылғанша, таусылғанынша қарап отырмағаны жөн. Және өз жолын, бағыт-бағдарын көрсете отырып жазу керек. Бәлкiм, бiреуден төмен болуы мүмкiн. Бiрақ, қалай болғанда да бет-бейнең болсын!

 Әдебиетте бет-бейнеңдi қалыптастырудың бiр жолы, тiптi негiзгi жолы шығармаларыңнан ұлттық рең-сипат танылып тұрсын. Ұлтымыздың қанында бар нәрсенi айту керек. Мейлi, қай ұғыммен айтсаң да! Батыстық ұғыммен айтасың ба, жоқ әлде, шығыстық ұғыммен немесе батыс пен шығыстың ой жүйесiн бiрiктiрiп жазасың ба, әйтеуiр, ең бастысы – ұлттық негiзiң, қазақ екенiң бiлiнiп тұрсын! Өз қолтаңбаң, ремаркаң болсын. Бiрақ, сөйте тұра, сыңарезулiк¬тен абай болған жақсы. Қазақ болайық, тек қазақтың iшiнде қалайық дегеннен қашу керек. Бұл – өте жаман нәрсе! Менiң көксейтiнiм де, қаламдастарымнан тiлейтiнiм де қазақ жазған шығарма басқа ұлттарға қай жағынан болсын, мiндеттi түрде әсер етудi ойлау керек. Әлемдiк мәдениеттi бiл! Иә, қазақ екенiңе мақтан. Тек қазақ үшiн жазамын деу – онша ұнамсыз нәрсе. Ондай шектеулiкке ұрынбау үшiн үнемi iзденiс, ұдайы зерттеу, зерделеу қажет.

 – Мен өзi кейiпкер дегенге онша ден қоя бермеймiн. Бiрақ, менiң ойымша, шығарманың бас кейiпкерi – оның көркем шындығы. Егер көркем шындық айтылмаса, онда тiрi адам, яғни кейiпкер шықпайды одан. Көркем шындық концептуалдық жетiстiкке жетуi керек. Көркем шығармаңда не айтайын деп едiң? Жарайды, мықты кейiпкерiң бар екен, сюжетiң де жақсы делiк. Бiрақ, не айтайын дедiң, сенiң көркем шындығың не едi? Мiне, әңгiме осында! Кiтап парақтап, ананы бiр, мынаны бiр шолып шыққанға «мен зерттеп жүрмiн» деу – ұят әңгiме. Маған идея келедi, мен жазуға отырамын. Менiң жазушы ретiнде өзiме деген бiр сенiмiм бар, менiң өмiрде көп көргенiм бар, түйгенiм бар, түйсiгiм бар. Көкейiмде жатталып қалған көп нәрсе бар. Мен қаршадай, сегiз жасымнан ауылдағы шал-кемпiрлерге эпостар оқып өстiм, ой-өрiсiм шыңдалды, пiстi. Рас, сол кезеңде балаң ақыл-санамен тиiстi нәрсенi толық танымаған шығармын. Бiрақ, түйсiкпен, iштен бiлгенiм – шығарманы өзi өмiр сүретiн дәрежеге жеткiзу қажет екендiгi.

 Мен, әдетте, шығармаға онша күш салмаймын. Шығарма өзi дамиды. Мен тек қана оны қай жаққа дейiн апарып, қалай аяқтайтынымды бiлемiн. Шығарма жазылу барысында өзi дамиды. Көрiп-бiлгенiм, түйсiгiм, бүгiнгi көрген құбылыстарым бар, шығармаға өзi келiп, өрбiп, өрiлiп, қосыла бередi. Өзi, негiзi, бүгiнгi құбылыспен жазасың ғой. Бiр байқа¬ғаным, кез келген құбылыстың әлеуметтiк себебi бар. Әлеуметтiк себеп неден пайда болды? Мүмкiн өткен күндердiң, заманның ықпалынан пайда болған құбылыстардан болған шығар? Не болмаса, бүгiнгi күнгi жағдайдан пайда болды? Әлеуметтiк себептердiң басы-қасында жүретiн адам баласының жақсы болуы, жаман болуы неден? Пенде баласының не нәрсеге құдiреттi не нәрсеге құзыры жетпейдi? Адамның тақсiретi мен қасiретi неден? Пәниде құдiрет те, қасiрет те өмiр бақи жағаласумен келедi. Ал, бiрақ, сол екеуiнiң де әлеуметтiк себебi бар. Екеуiнiң де әлеуметтiк себебi адамдардың өзiнен пайда болады. Мiне, осындай құбылыстар шығарма жазып отырғанда қаумалап келедi. Менiң әдетiмде жоспармен, белгiлi бiр жобамен жазамын деген жоқ. Ондайды түсiнбеймiн. Шығармаң өмiрдi бастады, ендi өз алдына өмiр сүрмей ме екен? Егер оны күштейтiн болсаң, онда ол халыққа аса қажет шығарма емес. Менiң «Ақкүшiк» деген повесiмнiң соңында күшiк суға ағып кетедi. Әйел бiр жағада қалды. Бiттi, шығарма сонымен аяқталды. Кейбiреулер «ар жағы не болды?» деп сұрайды. Оның ар жағының не болғанын мен өзiм де бiлмеймiн. Әй, айналайын-ау, ар жағы не болғаны менiң миссиям емес! Менiң миссиям – шығарманы осы тұстан тәмамдау. Одан әрi оқырман өзi ойлансын. Шығарманы оқырман ойланатын тұстан аяқтау, немесе абстрактiлi түрде аяқтау – әдебиеттiң бiр заңдылығы. 

  Шығарманың мақсаты – ақиқатты айту. Ақиқатты айта алмаған жазушының бойында әдiлдiк, жүрегiнде жiгер жоқ. Мәселен, мемлекеттiк ақиқат деген бар. Соны айтар кезде тiлiмiздi тiстемей, азаматтықты айтар кезде бөрiктi тура киiп, қаламын тiк ұстайтын уақытқа келiп тұрмыз. Бiздiң әдебиетте осы қасиет табылуы тиiс. Егер жазушы болам дей тұрып, ақиқат пен әдiлдiктi жалау ете алмасаң, жазған шығармаңда рух болмайды. Рухы жоқ шығарма өмiр сүре алмайды. Әдiлдiктi айтудан асқан батырлық жоқ. 

 – Әдебиет деген – кез келген ұлттың рухани әлемiндегi терең ағыс. Екпiнi жойқын ағыс. Саналы оқырманды ойлантатын, толғантатын ағыстар бар. Ол анау-мынау, уақытша, заманның әрқилы желiне, дәуiрдiң лебiне бола, бағытынан жаңыла қоймайды. Сондықтан, ол ағысқа адал болу керек. Өттi-кеттi билiктiң ыңғайына қарай жазып немесе тұрақтап болмаған қоғамның iлгерiндi-кейiндi саясатын пайдаланып, уақытша, арзан бедел үшiн билiк сатысында отырғандарға бей-берекет қара күйе жағу немесе өтпелi кезеңнiң кемшiлiк-қателiгiн бүркемелеп, тек жақсылық жағын айта беру ол да әдебиет өкiлдерiне онша жараспайтын қылық. Осынау құбылысты пайымдай алмай, көркем әдебиет пен журналистиканың арасында түсiнiксiз «туынды» жазып жүргендер пайда болды. Шығармасын шынайы етемiн деп жалаң дерекке құрып, журналистика мен әдебиеттi араластырып жiберген. Бiр жаманы, жанды дерекпен байытылған көркем шығармалар осылардың қалтарысында, елеусiз қалып жатыр. «Әдебиетке опасыздық» дегеннiң бiр ұштығы осында. 

 – Бұл – шеберлiк екi жағына да жетпей тұрғанның көрiнiсi. Әрқайсысынан кiшкене-кiшкене iлiп алғаны бар. Мұндайға көбiне атақ-даңққа кенелемiн, менi халқым тани қалады деген немесе «ел жазғанды мен де жазамын» деген өлермен жандар әуес. Әйтеуiр, әртүрлi жолмен, демеушi тауып, итшiлеп кiтап шығару – осының бәрi бiздiң әдеби кеңiстiгiмiзге, әдебиет дейтiн дүниеге сатқындық, опасыздық. Ол – жаман нәрсе. Рухани кеңiстiк деген – бiздiң бүкiл болмысымызды көрсететiн экран ғой. Сол экраннан бiз ненi көргiмiз келедi? Экраннан жеңiмпаз, жасампаздықты көргiмiз келедi. Бiз қалай жасампаз боламыз, егер әдебиетке, өнерге, тiптi саясатқа сатқындық жасап жатсақ?! Әдебиетке опасыздық – өзiңе опасыздық! Оқырманға жасаған опасыздығың! Жаңа өсiп келе жатқан жас ұрпаққа жасаған опасыздығың! Оның ақыры – ой-санасының тұнығын лайлап, бiздiң ұлттық кеңiстiгiмiзден жерiндiру. «Өй, осы ма сенiң әдебиетiң?» деген халге жеткiзу. Демек, менiң түсiнiгiмше, әдебиетке опасыздық – тек әдебиетке ғана емес, тұтас ұлттық мәселеге қатысты. Сондықтан бүгiнгi таңда жазушылар осындай жаман әдеттен арылуы керек. Ол үшiн бiздiң азаматтығымыз биiк болғаны дұрыс.

                                                                                  Жазып алған Раушан Төленқызы

P.S. Шынымды айтсам, қай басылымнан алынғанын ұмытып қалыппын. 2-3 жыл бұрын көшіріп алған ем.