Мұхтар Шахановқа латын әліпбиі жөнінде айтарым бар
блог
Кезінде әлемді билеген хандардың ханы Шыңғысхан: « Аспанда екі күн болмайды, бір тауда екі жолбарыс болмайды.» - деген екен. Қазақстандағы тіл жағдайы да дәл осындай, бірі өліп бірі қалмақ. Қазақ тілін дамыту үшін оның мәртебесі орыс тілінен жоғары тұруы керек. Бұл орындалмай, басқасы құрғақ қасықпен ауызды жырту. Ал қазақ тілі орыс таңбасымен жазылған жағдайда, қалай оның мәртебесі орыс тілінен жоғары тұрмақ? Логикаға сай келмейтін күлкілі сөз. Сосын қай орыс оны үйренбек? Қазақша үйреніңізші десеңіз, сізге: сен өзің орысша үйрен, орысша жазып жүрсіңғой. – демей ме? Ал сол кирил әрпімен қазақ тілі көркейіп кетсе, 23 жылдан бері не бітірді? Көне римдіктерде мынадай сөз бар екен: «Уақытты кейін шегеру дұспанға ғана тиімді». Тілдің құрыдымға кетіп бара жатқан жолы көзге шұқымаса да белгілі. Сондықтан тілімізге жаңа рух беріп тірілткеніміз жөн емес пе? Міне сол жол кез келген кедергіден өте алатын латын қарпінде жатыр. Осы латын әліпбиі арқылы көгеріп көктеп, қайта тірілген тілдер дүниеде көп. Мысалды алыстан іздемей-ақ туысқан түрік тілінен алайық: қазіргі түрік тілі Осман империясы кезінде мемлекеттік тіл болған емес, мемлекеттік тіл болуға да жарамаған, себебі - ол сол кезде әдеби тіл еместұғұн, әшейін от басы ошақ қасы ауызекі тіл болған. Мемлекеттік ресми тіл арап және парсы тілдері болатұғын. Түрік тілінің жағдайы тіпті қазіргі Қазақстандағы қазақ тілінен де мүшкіл боған десем артық емес. Ең қызығы 1928 жылы олар латын әліппесін қабылдағанда түрікшені қалай жазу керектігіне бастары қатты қатқан екен, себебі әдеби тіл жоқ. Ақыры мынадай шешім қабылдаған екен: "Стамбұлдық қатындар қалай сөйлессе, солай жазайық" -деген. Міне дәл сол 1928 жылғы шешімнен бастап латын әліппесін қабылдау арқылы олар біріншіден түрік тіліне деген сенім орнатты, екіншіден тілдерін тазартты, үшіншіден арап парсы тілдерін елінен ығыстырып шығарды.
Осы тұста бір кішкентай сұрақ қойғым келеді, егер сол кезде әліппеге латыншаны емес арапшаны таңдаса қалай болар еді? Менің ойымша түрік тілі жоқ болып жоғалып кетер еді, себебі арапша мен парысша оның өмір сүруіне үмкіндік бермес еді. Олар латын әліппесі арқылы арап және парсы тілдерінен шекарасын анықтап алды.
Дәл сол 1928 жылғы қазақ тілінің жағдайы түрік тілінен әлдеқайда жақсы болған. Бүгінгі жағдай дәл соның керісі, уақыт бәрін өзгертті.
Ал енді латынға көшсек осы мәселелердің барлығы шешіледі, құды балығымызды тормен сүзіп алғандай тілімізді тазарту мүмкіндігі туады. Сонымен қатар орыс тілімен шекарамыз айқындалады. Бұл күресуге ыңғайлы. Аларымыз береріміз де анық көрінеді. Мақсатымыз да анықталады. Ал қазіргі жағдайда орыс қазақ тілдерінде шекара жоқ. Бұл кімге пайдалы деп ойлайсыздар? Бұл ойлануға тиісті өте үлкен сұрақ.
Мысалға өзімді алсам, мен қытайдан келген оралман, орысшаны осы жақта ежіктеп жүріп үйренгем. Қазір орыс әрпімен жазылған қазақшаны оқығаннан көрі орысшаны оқу маған әлде қайда жеңіл. Қазіргі менің жинайтын кітаптарым түгелдей орысша. Үйткені тіл шұбарланып біткен, орысша сөздермен араласып каша болған. Ол миыңызға кірсе миыңызды жұлыныңызбен араластырып одан сайын манная каша етеді. Одан әрі "Я Ю Ё И ЬЪЭ" деген мақұлықтарыңыз әйнектің сынықтарындай болып алып, тіпті де мыйды тіліп ашытады. Жалпы кирилица орыс тіліне сай боғанымен, қазақ тіліне мүлде сай келмейді деген ой тек менде ғана болса, өз отанында жүріп сонша қазақ ана тілінен жерініп кетпес еді. Дәл осы кирилицаны қабылдаған 1940 жылдан бастап СССР-да қазақ тілі құлдырай бастады емес пе?
Тіл жоғалуының ең үлкен себебі, меніңше ең басты себеп халқының тілге деген сенімінің жоғалуынан болады!
Сенім неден жоғалмақ?
(1) Ұлт халықы екі немесе оданда көп тілді болғанда, халықта таңдау орайы болады. Қазіргі қазақтар өз ана тілімен бірге орысша, қытайша, ұйғырша, моңғолша, өзбекше, түркіменше тілдерде сөйлейді. Бұл олардың таңдау мүмкіндіктерінің бар екендігін білдіреді.
(2) Ана тілдің қолданылуы қолайсыз болған жағдайда, еріксіз өзіне қолайлы тілге қарай ауысады. Қазіргі қазақ тілін жаңа технологияларда пайдалану өте қиын. Ал керісінше орыс, өзбек тілдерінің қолайлылығы анағұрлым жоғары.
(3) Тіл өзінің көркемдігінен айрылғанда, өзге көркемдігі жоғары тілге қарай ауысады. Кирилше жазылған қазақшаны оқу түгілі, оған қараулың өзі қиын. Ал сіз төте жазудағы (арап әрпіндегі) қазақшаны оқып көрсеңіз, мүлде басқаша – жеңіл, көркем әрі рахат, сүйсініп оқисыз. Сондықтан бұл «33+9» былықты тастамай, қазақшаны дамытпақ түгілі, оны жерлейтін боласыздар.
Қорытып келгенде тіліміз жоғарыдағы үш принципте (тұғырда) жеңіске жетуі керек.
Ал қарттардың айтып жүрген тарихи құнды материалдары мен құнды жазбалары бұл заманда құндылқтарын сақтап қалу үшін электронды формаға өзгеруі керек.
Себебі:
(1) қазіргі адамдар кітапханаға барып уақытын сырап қылғысы келмейді,
(2) шаң басқан қағазыңызды еш кім қолына алғысы келмейді,
(3) ол құндылықтарыңыз қоймада шіріп жоқ болады.
Бәрі бір оларды сақтап қалу үшін электронды формаға өзгертесіз. Ал электронды формадағы информацияларды мейлі ол латын болсын немесе кирил болсын немесе арапша болсын, перне тақтадағы бір түймені бассаңыз болды қалаған әліппеңізге бір сикунтта аудару жұмысын компьютер атқарып береді.
Сондықтан мынадай дамыған заманда мынадай ой жазу бұл күлкілі!!!
Айланып келгенде ұлтты сақтап қалу үшін бәріміз біріміз үшін, біріміз бәріміз үшін деген АҚШ-тың ұранын ұстанып, дүниенің қай бұрышында болсын бір қазақ болса да, соны сақтап қалуға тырысу керек. Сонда ұлтқа сенім орнайды, ұлт жанданады, тіл көркейеді.
Сондықтан сіздің латын әліпбиі жөніндегі "ұлт жандылығыңыз" бұл жерде қазақ тіліне және оның болашақ даму жолына кедергі болып тұр деп ойлаймын.
Міне азғантай ойымды копьютерде кирил әрпінде теру үшін менің 5 сағат уақытым сырап болды, мынадай қарбалыс заманда бұған еш уақытта жол берілмейді, осының өзі айғақ емес пе?!
Артық кеткен жерім болса, кешірім сұраймын!
Менің латын әліпбесі жөніндегі тереңдетілген ойымды осы сайттағы "Қазақтың өлшемді латын әліпбиі" шығармасынан оқыңыздар.
Оны төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыздар: