Автор: Ақылбек Меруерт Ақылбекқызы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің физика-техникалық факультетінің магистранты.
Жетекші: Жанатаев Данат Жанатаевич, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің философия кафедрасының доценті,философия ғылымдарының кандидаты.
Мұхаммед Хайдар Дулати – 16 ғасырдың бірінші жартысындағы көрнекті ғалым, тарихшы, ойшыл, мемлекет қайраткері, ақын. Білімді, эрудициясы жоғары, бірнеше тілді жетік меңгерген оның шығармашылығы сол дәуірдегі мәдени процестің озық дәстүрлерін бойына сіңіріп, жоғары әдеби стильдің, көптілділіктің үлгісі болып табылады. Соңғы орта ғасырлардағы мәдениет пен білімнің жоғары дамуы М.Х. Дулати маңызды педагогикалық категорияларды: оқытудың қажеттілігін, ғылымға ұмтылуын, ғалымдардың, рухани тәлімгерлердің қоғамдағы жетекші рөлін ұғыну.
Мұхаммед Дулати қазақтың тұңғыш тарихшысы деп айта аламыз, өйткені ол шыққан Дулат руы Қазақтың Кіші жүзінің құрамына енген.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати (1499 - 1551 жылдары) - Могулов мемлекетінің қолбасшысы және шежірешісі. Ол Ташкентте, Тимуридтер мемлекетінің ірі шенеунігінің отбасында дүниеге келген. Балалық шағында әкесі араласқан тұрақты интригалардың арқасында олар Орталық Азия мен Ауғанстанның көптеген қалаларына көшіп келді.
1512 жылдан бастап немере ағасы Моғолстан билеушісі Саид сұлтан ханның сарайында болды. 15 жасынан бастап ағасына Саид хан құрған жаңа мемлекет – Қашқария (немесе оны жиі Ярқан хандығы деп атаған) сарайында және әскерінде көмектесті. Дулати Үндістанға, Бадахшанға, Ауғанстанға және Тибетке бірнеше жорықтар жасайды. Ол жас хан Абд-ар-Рашидтің тәлімгері болғанына қарамастан, 1533 жылы ханзада Саид-ханның әкесі жорықта қайтыс болады, жас билеуші Дулат тайпасының ақсүйектеріне қарсы қуғын-сүргін ұйымдастырады. Қашқардағы негізгі әскери және саяси күш болды.
Дулати 34 жасында Үндістанға Бабуридтерге (Моғол мемлекетіне) қашады, онда ол әскери қолбасшы болады және Бабуридтер үшін Кашмирді жаулап алады (қазір Үндістан мен Пәкістан арасындағы кедергі болып отырған ол). Қашқардың жаңа билеушісі Абд-ар-Рашид үшін Дулат тайпасының ақсүйектерін өлтіру үлкен мәселеге айналды. Дулаттар қазақ жеріне кете бастады және бірте-бірте Қазақтың Аға жүзіндегі қазақ руларының одағының құрамына кірді. Көптеген дулаттардың жоғалуы (олар қазақтар арасында әлі де көп) Қашқар әскерінің билігіне айтарлықтай нұқсан келтірді. Онда 40 мыңнан астам жауынгер болған жоқ. Бұл сан жаулап алған жерлерді ұстауға жеткіліксіз еді.
Бірақ Қашқар халқы тәжірибелі, машықтанған жауынгерлер еді. Сондықтан олар ауыр атты әскерге тұтқиылдан, айла-шарғы жасаудан басқа ешнәрсемен қарсы тұра алмайтын біріккен қазақ-қырғыз ордаларын бірнеше рет талқандады. Рас, бұл «Пиррлік жеңіс» болды. Қашқарлардың жерді ұстап тұруға күші жетпеді. Олардың қолдарынан келгені қырғыздардың тікелей Қашғария жеріне қоныс аударуын тежеу болды. Содан кейін 1559 жылы Абд-ар-Рашид қайтыс болғанға дейін қысқа мерзімге ғана.
Ал Дулати 1551 жылы Кашмирдің көтерілісші таулыларымен болған шайқаста өз жауынгерінің жебесінен (немесе кездейсоқ емес шығар) абайсызда қаза тапты. Артына Моғолстанның моңғол жаулап алған кезінен Абд-ар-Рашид билігіне дейінгі тарихын суреттеген «Тарих-Рашиди» (Рашид тарихы) атты көлемді тарихи еңбегі қалды. Қазір бұл тарихи туындының қайта басып шығарулары Ресей, Өзбекстан және Тәжікстанда сақтаулы.