Қазіргі әлемде өмір сүре отырып, біз үнемі бұқаралық ақпарат құралдарымен бетпе-бет келеміз. Олар біздің күнделікті өмірімізге соншалықты берік негізделгендіктен, біз оларсыз өз өмірімізді елестете алмаймыз. Біз үшін сүйікті телеарнадан соңғы жаңалықтарды көру, интернет арқылы спорт сайтында футбол матчының есебін білу, сүйікті FM радиостанциясының толқындарында бір күндік ауа – райы болжамын тыңдау күнделікті әдетке айналып кетті… Әлем қаншалықты өзгерді! Бұл өзгерістер БАҚ жұмысына тікелей байланысты. Жылдар өткен сайын "бұқаралық ақпарат құралдарының" қысымы артып келеді, өйткені ол барған сайын күшейе түсуде. Осылайша, әрине, ақпараттық ықпал артады. Бірақ қазіргі адамның өмірінде БАҚ қандай рөл атқарады? БАҚ-тың адамдардың өмір салтына, олардың мінез-құлық стереотиптеріне, әдеттеріне және т. б. әсері қандай? Жалпы, бұл әсер бар ма?
Бұқаралық ақпарат құралдарының жастардың мінез – құлқына әсер ету мәселесі біздің қазіргі қоғамда өте өзекті деп санаймын. Жастар-бұл БАҚ-ты барынша пайдаланатын және әртүрлі мазмұндағы ақпаратты ашкөз түрде алатын әлеуметтік топ. Себебі, жастар өте үлкен қызығушылық танытады және тек өз қалаларында ғана емес, бүкіл әлемде болып жатқан барлық оқиғалардан хабардар болғысы келеді.
Егер БАҚ-тың жастарға әсер ету сипаты туралы айтатын болсақ, онда әсердің екі сипатын бөліп көрсетуге болады. Оң және теріс әсерлер болып бөлінеді. Осылайша, бұқаралық ақпарат құралдарында монетаның екі жағы сияқты әсер етудің де екі жағы бар. Бұл әсердің сипатын теледидар сияқты БАҚ мысалында қарастырайық. Біздің елімізде және шетелде жүргізілген соңғы онжылдықтардағы әлеуметтанулық зерттеулер балалар мен жастардың озбырлығының құрылымында телешоуларды бос уақытты өткізудің ең қол жетімді, әмбебап түрі ретінде қарайтындығын бірнеше рет растады. Зерттеушілердің пікірінше, теледидардың күшті әсері қоғамның қазіргі жағдайы, ондағы әділеттілік деңгейі және қазіргі өкілдің ең типтік сипаттамалары туралы идеяларды қалыптастыруға бағытталған. Кем дегенде, БАҚ идеалды өмір салты, идеалды әлеуметтік жүйе, әлеуметтік әділеттілік идеалы және адамның қалаған қасиеттері туралы идеялармен байланысты әлеуметтік идеалдың әртүрлі қырларының қалыптасуына әсер етеді. Демек, бұл сана мен мінез-құлықтың үлгілерін, стильдерін тарататын БАҚ деп айтуға болады.
Жағымсыз әсері. Қазіргі уақытта теледидарлық зорлық-зомбылық мәселесі ерекше өткір болды. Қазіргі заманғы барлық дерлік сериалдарда, фильмдерде, тіпті мультфильмдерде зорлық-зомбылық бар. "Телевизиялық зорлық-зомбылық" термині ғылыми лексикада бұрыннан қолданылып келеді және теледидарлық бағдарламалар мен фильмдердің кейіпкерлеріне зиян келтіру туралы демонстрацияны біріктіреді. Бір жағынан, көптеген зерттеулер бар, олардың нәтижелері теледидар бағдарламалары мен фильмдердегі зорлық-зомбылық көріністерін кейінгі агрессиямен байланысты екенін көрсетеді. БАҚ сонымен қатар дөрекі ақпарат көзі болып табылады."
Бірақ екінші жағынан, масс медиа ХХ ғасыр мәдениетінің ажырамас элементі, қоғам мен адамның рухани өмірінің бөлігі және құрамдас бөлігі болып табылады. ОЛ өзінің дамыған түрінде адамдардың әртүрлі оқиғаларға қатысу мүмкіндіктерін арттырады, ғылым мен мәдениеттің жетістіктерін көпшілікке қол жетімді етеді, әр адамның өмір сүру әлемін планетарлық деңгейге дейін кеңейтеді.
Жастар мінез-құлқына БАҚ-тың теріс әсерінен басқа, бірнеше жағымды сәттерді бөліп көрсетуге болады:
- БАҚ жастарды барлық оқиғалар туралы хабардар етеді, осылайша "ақпараттық аштықты" басады»
- бұқаралық ақпарат құралдары халықтың жалпы, соның ішінде саяси мәдениетін арттырады;
- билік пен халықты өзара ақпараттандыру үшін қызмет етеді;
- әлеуметтік шиеленісті жеңілдету;
Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) қазіргі қоғамның бұқаралық мәдениетінің ажырамас бөлігіне ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаны әлеуметтендірудің маңызды институтына айналды. Адамдардың санасына әсер ететін ақпараттың ең күшті құралы-теледидар, ол көрнекі-бейнелі қабылдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді, демек адамға күшті эмоционалды әсер етеді.
2003 жылы Краснодар өлкесінің социологиялық зертханасы Орталық және Красноярск телеарналарында көрсетілетін телешоулардың мазмұнын зерттеу және олардың оқушы жастардың өмірлік перспективаларына әсер ету ерекшеліктерін анықтау үшін социологиялық зерттеу жүргізді. Зерттеу нәтижелері:
- Зерттеу нәтижелері теледидар бағдарламаларын көру жастардың бос уақыт құрылымында өте маңызды орын алатындығын, достарымен қарым-қатынастан кейін екінші орын алатындығын көрсетті.
- Фильмдер мен бағдарламаларды көрудің негізгі себептерін талдау студенттердің көңіл көтеру үшін теледидар көретіндігін көрсетті. Сонымен бірге, терең (факторлық) талдау жастарға арналған теледидар мақсатты ақпарат алу көзі және эмоционалды разряд әдісі екенін көрсетеді.
- Теледидар экранында көрсетілген жастардың агрессияға, зорлық-зомбылыққа қатынасын талдау мынаны көрсетеді: Красноярск өлкесінде тұратын орта есеппен студент күн сайын кем дегенде 10 зорлық-зомбылық көріністерін көреді; жастар агрессивті көріністерді көруді жөн көретін пікірге қайшы, респонденттердің көпшілігі (респонденттердің 80%) мұндай көріністерге немқұрайлы қарайды немесе оларды қабылдамайды. Теледидар оқушы жастардың өмірлік бағдарларына қатты әсер етеді, әдемі өмірдің стандарттарын орнатады және алға тартады.
Белгілі бір құндылықтарды насихаттай отырып, масс медиа адамдарда тиісті көзқарастарды қалыптастыра алады. Әсіресе оның әсеріне сезімтал жасөспірімдер мен жастар. БАҚ қазіргі заманғы бұқаралық мәдениетке тән идеалды жеке үлгілер мен мінез-құлық нормаларын белгілейді, олар Жастар субмәдениетіне жобаланады және сол арқылы жасөспірімдер өздерінің құндылық бағдарлары мен нақты мінез-құлқын қалыптастырады. Осыған байланысты, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылатын әлеуметтік мінез-құлықтың оң және теріс модельдерін талдау ерекше қызығушылық тудырады, өйткені бұл жасөспірімдерді әлеуметтендірудің мазмұндық мазмұны мен тетіктерін түсінуге тікелей байланысты. Жастардың құндылық көзқарастарындағы айтарлықтай қарама-қайшылықты байқауға болады: бір жағынан, сана деңгейінде жеке тәуелсіздікке, жақсы және тұрақты тұлғааралық қатынастарға, отбасын құруға және лайықты жұмыс алуға деген ұмтылыс жарияланады; екінші жағынан, факторлық талдау нәтижелері бойынша батыстық өмір стандарттарына нақты бағдар көрсетіледі. Бұл тұрғыда масс медиа жастардың құндылық көзқарастарын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Жастар мәдени тұрғыдан аға буыннан жеткілікті түрде ерекшеленетіндіктен, олардың хабарларында батыстық бағдарламалар мен фильмдерді қолданатын теледидар батыстық өмір салты мен әлемді қабылдауды сәтті насихаттайды.
Қорыта келгенде, жастар-бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалына қатты бой алдыратын әлеуметтік топ. Сондай-ақ, біздің алдымызда маңызды мәселе, атап айтқанда, БАҚ ықпалының сипаты туралы мәселе қойылды. Жастарға жағымды да, жағымсыз да медиа әсер ететіндігі белгілі болды және қазір бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы орынсыз мінез-құлқынан көрінетін теріс әсері туралы жиі айтылып жүр.
Менің ойымша, әлеуметтанушылар БАҚ-тың жастарға әсер ету мәселесіне жүгініп, ақпараттың теріс түрінің әсерін азайту жолдарын тереңінен зерттеуі керек. Әйтпесе, жас ұрпақ келешекте дұрыс емес құндылықтарды қалыптастыруы әбден мүмкін. Меніңше, зорлық-зомбылық элементтері бар фильмдерге, журналдардағы, газеттердегі, теледидардағы материалдарға цензура енгізу керек. Бұл мәселені біреуге ақшалай пайдалы болмайтынына қарамастан шешу керек. Салауатты өмір салты, интеллектуалдық әлеует, ізгі ниеттің тереңдігі, ең алдымен, осындай құндылықтар біздің жас ұрпағымыздың сипатты белгісі болуы тиіс.