«Көшпендіден» ілгері, көңілдегіден кейін

Тарих, әсіресе, қазақ тарихы туралы ғылымда, өнерде, тағы басқа салаларда сөз қозғау аса күрделі дүние деп түсінемін. Ақтарылып жатқан «ақтаңдақтар» өз алдына, «ары тарт та, бері тарт» сөз-талас пен пікір-соғыс кез келген автордың кежегесін кейін тарттыруға әбден себеп бола алады. 3 мамырдан бастап қазақстандықтарға «Қазақфильм» ұсынатын Ақан Сатаевтың «Жаужүрек мың баласы» осы жолда «өгізді де өлтірмейтін, арбаны да сындырмайтын» туындылардың бірі болатын секілді.

Кеңесші қылып Зардыхан Қинаятұлы мен Мәмбет Қойгелді секілді мүйізі қарағайдай ғалымдарды хош көрген фильм авторлары ішкі-сыртқы елге бірдей қызық болатын, берісі экшн, арысы патриоттық сезімге оң ықпал ететін туынды түсірген екен.

Зардыхан Қинаятұлы ел арасында ежелден айтылып келе жатқан мың бала жасағы туралы аңыз-дерек фильмге негіз болды дейді. Әдемі оқиғаны алып әрлеп-сырлап ұсына білу Ақан Сатаевтың қолынан әбден келеді, оған арысы «Рэкетир», берісі «Ликвидатор» дәлел.

Оқиға желісі қайталанбастығымен қуантады деп айта алмаймын. Жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық соғыс – отандық өнердің сүйікті тақырыптарының бірі. Сондықтан, бұл жолы көңілге демеу актерлар ойыны, операторлық жұмыс, каскадерлар шеберлігі секілді фильмді құраушы өзге факторлар болмақ.

Бас кейіпкер Сартайды ойнаған Асылхан Төлепов, Қорлан болған Құралай Анарбекова, Таймас рөліндегі Аян Төлепберген қазақ киносына жаңа леп әкелетін мамандар болады деп сеніммен айтуға болады. Асылхан Рүстем Әбдірашовтың «Балалық шағымның аспанында» эпизодтық рөлді, ал Құралай Талғат Теменовтың «Менің күнәлі періштемінде» басты рөлдердің бірін ойнады демесеңіз, үш актердің ешқайсысы бұған дейін ел аузына ілініп, аса танымал бола қойған жоқ-ты.

Актерлар ойынының аса сәтті шыққанына операторлық жұмыс пен пайдаланылған киім, қолданылған реквизиттердің сауатты таңдалуы бап келген. Қоюшы оператор Хасан Қыдыралиев және Ко қазақ даласының қаңыраған жазықтан ғана емес, қарағайлы таулардан, күмісті көлдерден де тұратынын әдемі көрсеткен.

Қазақ, жоңғарлардың киген киімдері, қару-жарақтары, әбзел-саймандары кеткен еңбек пен шыққан шығынды толық өтеп тұр деуге болды. Бас кейіпкерлердің қолданған қаруларының ерекшеліктері (Сартайдың балтасы, Қорланның қанжарлары, Таймастың қылышы), моңғол әскері мен қазақ жасақтары асай-мүсейлерінің алуандығы әдемі әсер береді. Шынайылықты көрсетуге тырысқан авторлар бұл бағытта алғыс алуға лайық-ақ. Шынайылық демекші, фильмде ойраттар мәтінін Зардыхан Қинаятұлы жазған ежелгі жоңғар тілінде сөйлеседі.

Жандарбек Кунгужинов бастаған каскадерлар тобы да көлемді жұмыстар атқарыпты. Түсірілімнен бір-екі ай бұрын бас актерларды атпен шапқызып, садақ тартқызып үйреткен маман қолма-қол шайқас, қарулы қақтығыс арқылы көрермен көзі мен көңілін сендіруге тырысып баққан.

Әттең, осы жазылған дүниенің бәрін фильмнің өн бойынан байқалатын, байқалатыныңыз не, баттиып-баттиып көзге ұратын артық пафос пен жасандылық құртып тұр. Туындының отансүйгіштікке баулуға бағытталғанын жай сезіну бөлек те, екі сағатқа жуық құлақ тұндырар әсіре сөйлемдерді естіп отыру бір бөлек екен. «Өй, мынау қытай шайы ғой» деп басталған апалар әңгімесінің әне-міне дегенше «Қашанғы осылай жүре береміз!» сыңайындағы аттанға ұласып кетуі сыпайылап айтқанда езу тартқызады.

Әрине, көрерменнің көңілі кеңпейіл, оның үстіне көп жылдан бері қазақ тарихы туралы татымды дүниенің болмауы «Жаужүрек мың баланың» кемшіліктерінен гөрі, артықшылықтарын ауыз толтырып айтуға итермелейді.

Не болғанда да, тарихшы Мәмбет Қойгелді айтқан «жасық фильм» пайда болған жоқ. Артық айқайы көп болғанымен, айтар ойы дұрыс, қазақстандық кинематографияның босағасынан сығаламайтын, көптің қолпашына ие болатын туынды түсірілді.

Егер жоба авторларының көздеген мақсаты күрделі, адам тағдырының ой-шұңқырына көз жүгіртетін, кейіпкердің өмірі мен сол кезеңдегі ірі тарихи оқиғалалардың өріліп, тұтасуын суреттейтін детальді фильм емес, жалпыға бірдей бағытталған, даралықтан гөрі имиджге баса мән беретін, шабыс-шайқасы, махаббаты, ұлттық ерекшелігі бар экшн дүние жасау болса, онда ол мақсат орындалды дей беріңіз.

Суреттерді ұсынған Ш. Айманов атындағы «Қазақфильм« киностудиясы