Әл-Фaраби aтындағы ҚaзҰУ прoфессoры, дoцент Жaнатаев Дaнат Жанaтайұлы
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1-курс магистранты Ахметова Назым Ерболатовна
Көптеген ғылыми гипотезалар, ұғымдар мен теориялық құрылымдар мүлдем өзгермейтін нәрсе емес, бірақ ғалымдар арасында жасалған келісімнің нәтижесі. Ғылымның бүкіл философиясына үлкен әсер еткен бұл философиялық тұжырымдама конвенционализм деп аталады.
Алайда, позитивизмнің негізгі алғышарттарына сәйкес, ғалымдардың мұндай келісімдері ішкі қарама-қайшылыққа ие болмауы керек және бақылау арқылы алынған ақпаратқа сәйкес келуі керек. Бірақ сонымен бірге олар әлемнің шынайы құрылымының көрінісі болуы қажет емес. Осыған сүйене отырып, кез-келген дәйекті философиялық және ғылыми теорияларды бірдей қабылдауға болады, бірақ олардың ешқайсысын абсолютті шындық ретінде қарастыруға болмайды.
Конвенционализмнің негізгі идеясын ежелгі дәуірде, сондай-ақ қайта өрлеу дәуірінде табуға болады. Ұсынылған тұжырымдамаға келетін болсақ, оның тамыры XIX-XX ғасырлардағы Пьер Дюгем және Эрнст Мах сияқты физиктер мен математиктердің жұмысына кетеді. Олар, әрине, француз философы, физигі және математигі Анри Пуанкаренің жазбаларында айқын көрінеді.
Анри Пуанкаренің көзқарастары
Анри Пуанкаре көрнекті ғалым ғана емес, сонымен қатар Париж ғылым академиясының басшысы болды, Француз академиясының және әлемнің оннан астам басқа академияларының мүшесі, сонымен қатар Санкт-Петербург Ғылым академиясының корреспондент мүшесі болды.
Көптеген тарихшылар бұл адамды адамзат тарихындағы ең көрнекті математик деп атайды. Неміс әмбебап математигі Дэвид Гилбертпен қатар, ол өз дәуірінің математикалық нәтижелерінің барлық алуан түрлерін игере алатын ғалым болып саналады. Пуанкаре өзінің жұмысы кезінде бес жүзден астам ғылыми мақалалар мен кітаптар жазды, сол кезде оның бірінші дәрежелі нәтижелері мен әдістерімен байытылмайтын бірде-бір математика саласы болған жоқ.
Анри Пуанкаре кез-келген ғылыми теорияның негізгі ережелерінің ешқайсысын тәжірибеге дейінгі синтетикалық шындық немесе тәжірибеден кейін алынған шындықтың көрінісі деп санауға болмайды деп сендірді. Олардың әрқайсысы келісім болып табылады, оның жалғыз шарты-жүйелілік. Осы немесе басқа ережелерді олардың барлық алуан түрлілігінен таңдау тек теориялардың максималды қарапайымдылығы мен оларды сәтті қолдану қажеттілігі болып табылатын практикалық себептерге байланысты болуы керек. Егер неғұрлым тиімді конвенциялар (келісімдер) пайда болса, онда ескілері маңызды болмайды.
Сондай-ақ, Евклид емес геометриялардың пайда болуынан кейін (Евклид геометриясынан өзгеше геометриялық жүйелер) Пуанкаре ақиқат немесе жалғандық шегінен тыс келісімдер ретінде математиканың барлық теорияларының аксиомалық жүйелеріне сипаттама берді. Басқа жүйенің орнына белгілі бір аксиомалар жүйесін таңдау ыңғайлылық принципіне байланысты. Ерікті таңдаудың жалғыз шектеуі-жүйелілік талабы.
Бұл, шын мәнінде, философиялық тұжырымдама ретінде конвенционализмнің пайда болуының бастауы болды. Бірақ басқа алғышарттарды да атап өткен жөн.
Конвенционализмнің пайда болуының алғышарттары және оны ғалымдар қабылдауы
Таным теориясы тұрғысынан конвенционализмнің негізін кез-келген құбылысты зерттеу үшін әртүрлі техникалық құралдарды қолдану мүмкіндігі, сондай-ақ оның теориялық құрылымы деп атауға болады. Мысалы, белгілі бір дәрежеде физикалық шамалардың өлшем бірліктерін кездейсоқ таңдауға (ұзындығы сантиметрмен және дюйммен өлшенуі мүмкін, қашықтық – метрмен, футпен және парсекеттермен және т. б.), графиктер немесе дифференциалдық теңдеулер жүйелері арқылы процестерді ұсынуға, модельдеуде компьютерлерді, аналогтық машиналарды және т. б. пайдалануға болады.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында математикалық логика дамыды, бұл конвенционалистік ұстанымдардың күшеюіне себеп болды. Ресми логика тұрғысынан әлем объектілерін әртүрлі белгілер бойынша жіктеуге болады деген идея пайда болды. Мысалы, неміс-американдық философ және логик Рудольф Карнап енгізген "толеранттылық қағидаты" бойынша, кез-келген "тілдік шеңбер", басқаша айтқанда, синтаксистік ережелердің кез-келген жиынтығы конвенционализмнің негізі бола алады.
Карнаптың пікірінше, біз заттар әлемін қабылдаған кезде біз тілдің белгілі бір формасын ғана қабылдаймыз және тілдің формаларын олардың пайдалылығын ескере отырып қолдану керек, ал Карнаптың пікірінше, ұсынылған теорияның объектілер жүйесінің шындығына қатысты сұрақтар қабылданған "тілдік шеңбер" үшін ерекше болады.
Поляк логигі және философы Казимир Айдукевич ұсынған "радикалды конвенционализм" одан да балама ұстанымға ие болды. Оның негізгі идеяларына сүйене отырып, ғылымда объектілерді қалай көрсету нақты терминологияны таңдауға байланысты деп айтуға болады, бірақ мұндай таңдау мүлдем еркін жасалуы мүмкін.
Конвенционализм позитивизмге қарама-қайшы болғанына қарамастан, шынайы және сенімді білімнің жалғыз көзі тек эмпирикалық зерттеулер бола алатындығын көрсете отырып, оны неопозитивистер өте оң қабылдады. Жоғарыда аталған Айдукевич ғылыми теорияда мүлде үйлеспейтін компоненттер жоқ деген идеяны ұсынды. Бірақ өзінің логикалық тұжырымына келтірілген радикалды конвенционализм өзіне қайшы келді, өйткені ол тіпті өзін конвенция деп жариялады.
Конвенция мен постпозитивизм арасындағы қатынастар туралы мынаны айтуға болады: постпозитивизм әдіснамасының тұжырымдамаларында ғылыми теориялар қауымдастық ғалымдарының қызмет әдістерімен байланысты, сондықтан ғылыми білім динамикасы конвенционализм тұрғысынан сипатталады. Мұнда мысал ретінде Карл Фейерабендтің "пролиферация" принципі, Имре Лакатостың ғылыми-зерттеу бағдарламаларының бәсекелестігі, Томас Кунның кумулятивті емес ғылым тарихы және т. б. жатқызсақ болады. Мұндай тұрғыдан алғанда, радикалды ғылыми гипотезалар бәсекелес ғылыми қауымдастықтардағы белгілі бір келісімдерге байланысты жабық.
Егер біз конвенционализм мен прагматизм арасындағы қатынастарды қарастыратын болсақ, онда конвенционализмде ғылыми білім теорияның әрекет ету субъектісіне тәуелді болатындығын ескере отырып, прагматизм конвенционализмнің жалпы дәстүрлерімен байланысты екенін байқауға болады. Мысалы, келісімдерді прагматикалық "сенімділік" терминін қолдана отырып суреттеуге болады. Сонымен қатар, австриялық философ және логик Людвиг Витгенштейн математиканың "сенім" болмаса мүмкін емес екенін және оның барлық формулалары мен болжамдарын тек онымен бірге алуға және дәлелдеуге болатындығын айтты.
Қорытынды
Конвенционализм және оның идеялары мен ережелерінің әртүрлілігі ХХ ғасырдағы буржуазиялық философиялық ойдың кейінгі қалыптасуына баға жетпес әсер етті. Бұл постпозитивизм, постмодерн және радикалды конструктивизм сияқты бағыттарды дамыту үшін құнарлы негіз болды.
Белгілі бір дәрежеде ғылымның нақты іс-әрекетінің көрінісі бола отырып, ол адамзатқа ғылымды логикалық және тілдік құрылымдардың іс-әрекеті тұрғысынан зерттеудің перспективаларын ашты.