Қазақтың классикалық музыкасы I

Композитор, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстан композиторлар қауымдастығының Төрағасы - Балнұр ҚЫДЫРБЕКТІҢ жазбасынан.

Тәуелсіз жылдары тұсында қазақтың класссикалық шығармашылығы ақсап жатты. 90-шы жылдары 7-8 жыл ішінде біздің Одақ Қазақстан композиторлық мектебінің бетке ұстар тұлғалары, тіреуі, мақтанышы саналатын жалпы мүшелерінің 40 пайызынан айырылды. Жастаулары күнкөріс қамымен музыкаға қатысы жоқ түрлі шаруамен айналысып кетті. Шығармашылық жайына қалды, ешкім ештеңе жазбады. Бұл үрдіс ұзаққа созылды. Тіпті, қазір де, еліміздегі 25 жыл ішіндегі композиторлық шығармашылықты сарапқа салып, талдай отырып, барлық жазылған шығармалар саны 80-ші жылдардың съезд аралығында жазылатын деңгейіне жетер-жетпес.

Операдан бастар болсақ, соңғы 25 жыл ішінде екі-ақ опера жазылды. Еркеғали Рахмадиев «Абылай ханын» (2004) жазғанда екі мақсат көздеген: оның бірі Қазақ мемлекетінің Тәуелсіздігін дәріптеу болса, екіншісі егемен еліміздегі ұлттық опера жанрын қайта жаңғырту еді. Либреттосындағы кемшіліктеріне қарамастан, қазақ саз өнерінің ақсақалы шығарған күрделі, көлемді дүние патриотизм, бостандық, тәуелсіздік идеяларын жұртшылыққа кеңінен толғап жеткізе білді. Ал, екінші жағына келсек, тілек бір бөлек, ол тілектің орындалуы бір бөлек. Е.Рахмадиевтің «Абылай ханы» алдағы көптеген жылдар бойы қазақтың соңғы операсы болып қала берері, могиканның соңғы тұяғындай болып тұғырда тұра берері хақ. Мұны композитордың өзі де түсіне білді, бірақ, бұл түсінік ол кісіні уайымға салып, күйзелтіп кетті. Балқаш жағалауында (соңғы көргеніміз екен), бізбен қоштасып жатып ағаның соңғы айтқан өсиеті: «Қазақ операсын өлтіре көрмеңдер!» деген сөздер болатын.

Екіншісі «Қалқаман-Мамыр» опера-балетінің тақырыбы Тәуелсіздік идеясымен байланысты емес. Дегенмен, бұл туынды еліміздің Тәуелсіздікке қол жеткізгенінің арқасында ғана жарық көрді. Спектакль екінші қаралымдағы толықтырылған нұсқасында сахнаға қойылды. Осынау дүниенің 1980 жылы шығарылған бірінші нұсқасына тыйым салынған еді. Оған себеп, біріншіден, шығарма Кеңес идеологиясына қайшы, қазақ даласының ежелден келе жатқан дәстүрлі заңдылығын қастерлейді, екіншіден, аты жабық Шәкәрім поэмасының желісі бойынша жазылған-ды. Шығарма синтетикалық жанрда мүсінделген: көркемдік жағы балет арқылы бейнеленіп, драматургиялық шарықтауы опера арқылы жетеді.

Балеттің жайы да көңіл көншітпейді. Соңғы 15 жыл ішінде еліміздің композиторлары 18 балет жазды, бірақ, біреуі де сахнада қойылған жоқ. Оны түсіну қиын емес: театр директорларының және басқа да еліміздегі мәдениет тұтқасын ұстап отырғандардың біразының білім-сауаты ХІХ ғасыр құндылықтарымен шектелген бе деп ойлап қалуға болатындай. Қазір ХХІ ғасыр емес пе? Оның үстіне, отандық өнімге деген менсінбеушілік те жетерлік, «Шет елде бәрін жақсы жасайды» дейтін төменшік санамен қарау да бар. Мысал ретінде 2009 жылы өткен «Тәуелсіздік толғауы» байқауын алайық. Біздің композиторлар жазған бес балетті ығыстырып қойып, Гран-При Канада тұрғыны Ә.Бестібаевқа берілді. Алдынала жарияланған ережеде: «Конкурсқа тек қана Қазақстан азаматтары қатыса алады» деп жазылған болатын. Ең еттен өтіп, күйдіріп кеткен жері – ол шіркін, шын мәнінде балет болса екен-ау! Не мазмұны жоқ, не белгілі бір либреттосы жоқ, автордың бұрынғы шығармаларынан алған жеке нөмірлер. Кейін Мәдениет министрлігі оны «Бәйтерек» деп атап, негізіне түкке тұрғысыз сюжетті алып, жеке нөмірлердің басын біріктіріп, сахналады. Қыруар ақша жұмсалып, екі-ақ рет қойылып, міне, арада жеті жыл өткенде ондай балеттің болғаны да ұмытылды.