Кейде журналист болғаның үшін өзіңді шексіз бақытты сезінетін кездерің болады. Қиыр шетке сапарлайсың, өзге жұрттың ауасын жұтасың, бейтаныс адамдармен сапарлас болып, жаңа достар табасың. Өрісің кеңиді. Бұл ретте де Моңғолияда өткен Ер Жәнібек батырдың 300 жылық мерей тойына барып қайттық.
Бізге үлкен әсер еткені екі елдің де табиғаты. Алдымен орыс жері, сосын моңғол жері. Соны қалпында тусырылған табиғаттың тылсым болмысы жолда кетіп бара жатқан көлікті иір жолмен ішіне қарай жұтқан сайын көкірегіңе өзгеше бір күй құйыла түседі. Ресейдің Таулы Алтай Республикасы бізді дәл осылайша қарсы алды. Бала күнімізде біз де Тянь-Шанның мәңгілік қар жамылған мұзды қияларына ізімізді талай қалдырып ек. Өскен ортаның соншалықты кіршіксіздігі себепті, есейіп азамат болған кезде сондай таза, пәк табиғатқа жүрек түкпіріндегі бір сағыныштың алабұртып, аңсардың ауып тұратыны шындық. Сондықтан болар, көз алдағы көрініс жүректі тербетпей, толқытпай қоймады. Ну орманнан баяу көтерілген тұман, түйдек-түйдек қалпында тау басына ілініп тұрған бұлттар, бетті ұрған дымқыл леп...
Мені таң қалдырған екінші дүние Моңғолия шекарашылары. Бір елдің бет-бейнесі сол елдің шекарашыларынан-ақ көрініп тұратынын тағы бір рет анық сезіндім. Бейне көп жылдар көріспей, сағынысып қалған көнекөз адамдардай амандасып, тойға келе жатқанымызды айтқызбай-ақ біліп, жол бастап қызмет көрсетіп жүр. Жол азабын ұмыттырып, көңілді сергітер әзілдерін де айтып қояды.
Баян-Өлгей – халқының 90%-ын қазақтар құрайтын Моңғолияның батысындағы аймақ. Өлгей қаласы – Баян-Өлгей аймағының әкімшілік, экономикалық орталығы. Қалада 30 мыңға жуық халық тұрады. Аймақтағы халықтың басым көпшілігі мал шаруашылығымен шұғылданады. Қазақстаннан барған журналистерді қонақжай Өлгей халқы жатып жастық, иіліп төсек болып қарсы алып, күтіп, қызмет көрсетті. Жазарман қауымның әрбір сұраулы тасталған жанарын қанағат тапқызуға құлшынды. Онысын орындады да.
Байырғы дәстүрді сақтаған ақсақалдардың тері шалбар тартып, қолына бүркітін қондырып, бұшбақ тымақ киіп қазақы тапал аттпен желе жортып бара жатқаны көпке дейін көз алдыдан кетпейді. Киіз үйдің ортасындағы сары жез пеште от лаулап, ақсарбастың еті былқып, отырған кісіні маужыратып ыстық леп ұрады.
Ташанта. Ресей-Моңғолия шекарасы. Өздерін әлемдегі ең қатал шекара қызметіміз деп атайды. Айтса айтқандай бұл шекарадан ұшқан құстан басқа тірі жан өте алмайды. Олар шекараға кірген сәттен бастап сіздің әр басқан қадамыңызға дейін аңдып, себеп-сылтау іздеп, көтерген сумка, заттарыңызды шаштырып, желкеңізден құдиып, шұқшиып тексереді. Осыдан 50-60 жыл бұрын АҚШ-тың шетелден келетін кемел флоттарын тексеретін шекарашыларының қаталдық жағындағы атақ-даңқы әлемді шарлаған дейді, ал осыдан 10-20 жыл бұрын Үндістанның шекарашылары осы салада атаққа шыққан. Ал, бүгінгі күнде орыстың дәл осы Ташанта шекара қызметінің атағы аспандап тұр.
Жолымыз жеңіл болды ма, жоқ әлде "тіл мен жағына сүйгенген" журналистердің арбауына түсіп қалды ма, орыс шекара қызметкерлері біздің топты тез жіберді. Ал, бізбен бірге келе жатқан көп қандасымыздың жүктері шашылған күйі қалып қойды.
Әр сапар, әр бағыт адамға кішкентай болса да ойлар туғызып, жүрекке салмақ-жүк түсіреді. Қайтар жолымыздың үстінде Таулы Алтайдың Ресей жақ бетімен кетіп бара жатқанымызда жолдастарымыздың бірі: "Жердің жақссы орыста екен" деді. Шынымен де біз орыс-қазақ Шемонаиха шекарасына жеткенімізде шекарадан бері қарай жердегі қуаңшылықтың ап-айқын көрініп жатқанын байқадық. "Осының бәрі біздің ата-бабамыздың жері еді, біздің жер еді..." деген ішкі ойды бәрімізде қайталап отырдық. Бірақ, жат жер болды, жат елде қазір. Үлкен өзендері Хунтнь деп аталыды, ал ол өзен басталатын 11 мың қазақ тұратын Қосағаш елді мекенінде судың аты Қатынсу. Бәрі сайрап жатқан қазақша жер аттары, біздің болмысымызға жақын табиғат...
"Айта-айта Алтайды, Жамал апам қартайды" демекші, қайран Алтайдың сүтті емшегінен қалай айырылып қалғанымыз жайлы әркіміміз әр-түрлі себептер айтып, қызыл кеңірдек болысып жаттық...
Қазақстан - Ресей - Моңғолия
Суреттерді түсірген: Ерлік Ержанұлы