Қазақ философиясындағы ұлттық таным
Қазақ философиясының қазақ поэзиясымен оның этикалық және эстетикалық дәстүрлерімен тығыз байланыста дамығаны белгілі. Жалпы дүниетаным көбінесе ауызша поэтикалық формада, көркем бейнелер арқылы өрбіді. Қазақ ділінің, өмір салтының ерекшелігі өзінше бір дүние. Ә.Нысанбаев ол туралы «Екі мың жылдық дала жыры» атты жинақтың алғы сөзінде былай деп жазады: «Демек, дала поэзиясы – қазақы дүниетануды түсінуді, халықтың өзін-өзі тануының қайнар бұлағы. Мұнда дүниенің қазақи ұлттық түсініктегі бейнесі, философиялық және поэтикалық астары қабыса, асқан көркемдікпен көрсетілген. Халқымыздың кемел ойы, пәк гуманизмі, асыл мұраты, терең сезімі, ұлт болып ұйысу тарихы, өкініштері мен сүйеніштері – бәрі-бәрі оның поэзиясында сайрап жатыр. Қазақ поэзиясы қазақ халқының рухани даму эволюциясының шежіресі іспетті» [9, 5 б.].
Қазақтың билерінің дәстүрлі қоғамда рухани байлықты көбейте түсуге сіңірген еңбегі зор. Төле бидің замандасы, әріптесі Қазыбек би рухани құндылықтардың ең қайнар көзі адамгершілікте, моральдік қалыптарда, жамандықты, жаман қасиеттерді жеңе білуде екенін Қазыбек би өз шығармашылығында атап көрсетеді. [11, 30 б.]
Қаз дауысты Қазыбек бидің нақыл сөздері философиялық ой толғамдармен астасуда. «Не қымбат, не жақын, не қиын ?» деген сұрақтарға өмірдегі адам танымындағы әртүрлі рухани құндылықтарды басшылыққа ала отырып, ұтымды сөз айтады:
Не жақын?!
Тату болса, ағайын жақын,
Ақылшы болса, апайың жақын.
Бауырмал болса, інің жақын,
Алдыңа тартқан адал асын,
Қимас жақын – қарындасың,
Сыбайлас болса, нағашың жақын.
Адал болса, досың жақын.
Еркелейтін немерең жақын.
Өз ұрпағың – шөберең жақын.
Жан серігің жас кезіңнен
Бәрінен де әйелің жақын
Не қымбат?!
Алтын ұяң Отан қымбат
Құт-берекең – атаң қымбат
Аймалайтын анаң қымбат
Мейірімді апаң қымбат
Асқар тауың – әкең қымбат
Туып өскен елің қымбат
Ұят пен ар қымбат
Өзің сүйген жар қымбат
Не қиын?!
Арадан шыққан жау қиын,
Таусылмайтын дау қиын
Шанышқылаған сөз қиын,
Дәл осындай жағдайда,
Пана болмас өз үйің.
Жазылмаса дерт қиын,
Іске аспаған серт қиын.
Ақылыңнан адасып,
Өзің түскен өрт қиын.
Не істеріңді біле алмай,
Ашиды сонда бас, миың [11, 31 б.].
Қазақ халқының даналық өрісінде дүние мен адам туралы дүниетанымдық көзқарастардың тарихи қалыптасқан даму жүйесін қамтиды. Қазақ тіліндегі даналық түсінігі мәні жағынан философияға жақын екендігі , халықтың этникалық келбеті, ғұламаларының өрге қарай сүйреген ұлағатты сөздерінен байқай аламыз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1)Бижанова М.А. Қазақ философиясы тарихы 2 том.
2 )Қазақ әдебиетінің тарихы. 10 томдық. Алтын Орда дәуірі мен қазақ
хандығы тұсындағы әдебиет. 3 том. – Алматы: ҚазАқпарат, 2006. – 536 б.
Данат ЖАНАТАЕВ
философия ғылымдарының кандидаты
Әл- Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры
Аяжан САГИЕВА
Әл - Фараби атындағы ҚазҰУ – дың магистранты