Каспий атауы, Каспий теңізімен белгілі. Каспий теңізі ежелгі карталарда да, тарихта да кездеседі. Каспий теңізін басқаша атағандар да бар. Мысалы, гректер - Үркан (Υρκανία) теңізі деп, римдіктер - Гирқан (Hyrcan) теңізі деп, парсылар – Гурган ( گرگان) теңізі деп, кейін, Хазар ( خزر) дариясы деп, арабтар - Қаз’уин ( قزوين) теңізі деп атаған. Кей мезетте: Баху, Сала, Хуарезм атымен Хуалинс теңізі деп те аталған. Мұндағы, Hyrcan (Үрқан, Гирқан, Гурган) – бұл Каспийдің оңтүстігінде орналасқан қала атауы, ежелгі парсы тілінен шыққан сөз дейді, мағынасы «қасқыр» дегенді білдіретін. Бұл көне түркілік «Гөрқан» деген сөзге де ұқсайды, мағынасы «ұлы хан, хандардың ханы» деген, мысалы Әмір Темірді «Гөр Әмір» деп атаған, яғни «Ұлы Әмір».
Еуропалық тарихшылардың ескі жазбаларында: «Қаспій (Caspiy) аты, сол Қаспій теңізінің жағалауында тұратын ежелгі Қас (Cas) тайпасының атымен аталған»-делінген. Тағы бір еуропалық деректе, «Қаспій теңізінің оңтүстік-батыс жағында Қас (Cas) деген тайпа тұрады»-делінген (ежелгі римдіктер латын тілінің «C» әрпін әдетте қатты «к», яғни «Қ» дыбысы үшін қолданған; мысалы, Caesar сөзін Қайсар деп оқыған).
Бұл, ежелгі Қас деген кім екен?
Қас халқын, үнді-еуропа халқынан да ежелгі халық деп санаған.
Эрнст Герзфелд, неміс археологы, «каспий» атты халықты ежелгі кассит «kassite/cassite» халқымен сәйкестендірген. «Бұл кассит халқы, Вавилон Империясы құлағаннан кейін, б.д.д. 1531 - б.д.д. 1155 жылдары Вавилонды басқарды, осы кезеңде Вавилон халқы тұңғыш рет ат және арбамен танысты» деген дерек бар.
Элефантин папирусындағы жазба бойынша, б.д.д. V – ғасырда, Иран Мысыр елін билеп тұрғанда, әскері қатарында «каспий» халқынан «дегел» (әскер тобы) болған.
Піер Грело (Pierre Grelot), Францияның католик діншісі, Египеттен табылған ежелгі арамейлік папируста да «каспай» ( כספי / kspy) аты кездеседі - деген. Және, «каспий» халқы туралы, Геродот, Страбон, рим географы Pomponius Mela (I-ғ.), рим жыршысы Gaius Valerius Flaccus (I-ғ.), авторы белгісіз «Historia de via Hierosolymitana» атты жыр кітабы (X-ғ.) жазбаларында кездеседі.
1636-жылғы Микрокосмос кітабында: «Қаспиан (Caspian) теңізінің атауы, Қаспій (Caspij) атымен аталған, ол Скузиа (Scythia / Скифия) елінің халқы» - делінген. Аталған Скифия елінде түрік тайпалары мекендегені тарихтан белгілі.
Грек тарихшысы Страбон: «Албан халқының елі де Қаспій деп аталатын территорияға жатады, бұл атау да теңіз аты сияқты, сол жерде тұратын Қаспій тайпасы атымен аталған. Бірақ, ол тайпа қазір ол жерде жоқ»-деген. Бұл жерде, Каспийдің батыс жағындағы Албан елін айтқан болу керек. Ол жер, келесі картадағы, Казахия мен Каспий теңізі арасы (ал, Албан мен Алан бір болса, онда осы жердің өзі):
(Айтылған Албан жері қазіргі Әзірбайжан жерінің солтүстігі. Бұл Албан мен қазақ ішіндегі Албан руы бір болса керек, себебі бұл Албан аталған жердің батысына қарай Суан деген жер болған. Суан да Албан шыққан рудан, кездейсоқ сәйкестік болмас. Және де, қызығы, Олжас Сүлейменов кітабынан: «ертеде бұл жермен Жібек Жолы жүріп жатқанда, қытайлықтар «Албан» атын, тілдері келмей «азе-бай-жен» деп айтатын болған»...)
Ал, келесі картада, осы аймақта, Касйүрт (Кас жұрт) және Кас бек (Касоқ?) деген мекендер көрсетілген:
Осы Касбек аймағында, қазіргі Грузия жерінде, Каспи деген қала бар.
Грузиндерде «Картли патшаларының өмірі» деген көне кітап бар екен, оны XI ғасырда, грузиндік тарихшы әрі епископ Леонти Мровели жазған дейді. Ол кітапта, атам заманнан V ғасырға дейінгі деректер жиналған. Осы кітаптағы деректер бойынша:
* Каспи қаласының аты, (жоғарыда аталған) ежелгі Албан елінің Каспи деген тайпасының атымен аталған;
* Каспи қаласын, біздің дәуірімізге дейінгі XXIV-ғасырда, Йафеттің Мухетос Уплос атты шөбересінің баласының бұйрығымен салынған, яғни Йафеттің шөпшегі салдырған.
* Бұл қала орналасқан ел – Картли деп аталады екен, кітапта ол туралы: халқы Картлостың ұрпағы, ол Таргамостың ұлы, ол Таршистің ұлы, ол Йафеттың ұлы, ол Ной (Нұһ Пайғамбар) ұлы.
Қазір грузиндер осы Картлостың ұрпағымыз дейді...
(Қазақтар Каспий теңізін «Қарт Каспий» деп атайды, қатысы бар ма екен?)
«Страбон Қас тайпасын, қазір ол жерде жоқ дейді, олар Каспийдің оңтүстігіне қарай көшкен шығар, себебі, ол жақта Каспий Қақпасы деген жер бар» - дейді зерттеушілер.
Келесі карталарда, Каспий теңізінің оңтүстігінде Қаспий мекені және Каč хан қаласы, оңтүстік-шығысында Каċ (Kath) деген қала көрсетілген:
Бұл, жоғарыдағы екі картадағы Касхан мен Гирқан қалалары бір аумақта орналасқан, бір болуы мүмкін. Сол жақ картада Қасуин (Қасбин) деген қала тұр, осыған сәйкес Қазуин атымен арабтар Каспий теңізін атаған. Қасуин қаласы да - Каспий теңізінің оңтүстігіндегі Қас тайпасы атымен аталған, қазіргі атауы Qazvin / قزوين . (Жоғарыда айтылған "Каспий" тайпасы мен осы "Қас" тайпасы бір, себебі екеуін де Каспийдің оңтүстігінде деп тұр.)
Бұл, 1450-жылғы Фра Мауро картасы. Каспий теңізінің шығысында Қасали деген қала көрсетілген, қазіргі Қазалы, ол «Қас елі» атауынан болса керек.
Каспий теңізінің солтүстігіне қарай, Еділ өзенінің бойында Қазан (Casan) қаласы орналасқан. Бұл қала аты, «қазан» атынан ба, «Қазан хан» атынан ба, әлде «Қас-ан» (Қас елі) деген сөзден бе, әзірге белгісіз. Қаланы Қазан хан салды деген дерек жоқ, және «қала ыдыс атымен аталды» деген сенім тудырмайды. Сондықтан, Қас-ан (Қас елі) деген ақылға қонарлық...
Бұл 1730-жылғы картада, қазіргі Арал теңізі - «Қәс көлі» деп тұр (картаның солтүстігі сол жақта).
Осылайша, Каспий теңізінің айналасында, төрт жақ бағытында, Қас атты халық тұрғаның білдік. Бірақ, бастапқы тұрған жері беймәлім...
«Қас» атауын тереңірек іздеу үшін, бұрын «Қәс көлі» аталған Арал теңізін қарастырайық. Арал теңізі ежелгі карталарда да, тарихта да кездеспейді, тек орта ғасырдан белгілі бола бастаған. Және де, неге «көл» емес «теңіз» деп аталған?
Ғалымдардың айтуы бойынша, Каспий мен Арал ертеде біртұтас теңіз болған. Каспийдің тартылуынан және оған құйып жатқан Амудария өзенінің [аңғарының] бұрылуынан, Каспийден бөлініп Арал теңізі пайда болған. Сол себептен де шығар, Аралға «теңіз» атауының сақталып қалғаны. Ал, «арал» атауының мағынасы «арыл» сөзінен шығар, яғни арылған, бөлінген деген мағынада, әлде «Ар ел» ме екен..?
Амудария өзенінің бұрылуы туралы мынадай деректер бар:
«1221-жылы, Көне Үргенші қамалын алу үшін, Шыңғыс Ханның ұлы, Амудария өзенінің аңғарын бұрып, қаланы сусыз қалдырғысы келген...». Оны іске асырды ма жоқ па, белгісіз. Осыған ұқсас дерек: «Үргенші қаласын алу үшін, Батыр-Хан, Амудария өзенің платинамен бітеп, аңғарын бұрды» деген.
1713 жылдың күзі, Түрікмен дипломаты өзін Қожа Нефес деп таныстырды: «Амудария дейтін өзен бар. Қазір солтүстіктегі Арал теңізіне құяды. Ал осыдан он шақты жыл бұрын ғана бұл дарияның арнасы мүлдем басқаша еді, ол Каспий теңізіне құятын. Хиуа әмірлігін жаулап алған қоңырат тайпасы және тәжік аристократтары Амудария өзенін бел ортасынан буып, үлкен бөген жасады» (e-history.kz).
Қазіргі Амудария өзені, грек тарихшылары жазбаларында «Охуз» деп белгіленген. Оны, латын тіліне «Oxus» (Оксус/Окс) деп қолданысқа енгізген. 1616-жылғы Бертиус картасында , Амудария өзені Огус (Ougus) деп анық жазылған:
Ал, 20-ғасырға дейін, Арал теңізін де жергілікті халқы «Оғұз» деп атаған! Ол туралы, неміс географы Риттер де жазбаларында қалдырған. Жоғарыда, ең бірінші тұрған, Брокгауз және Йефрем картасында да Арал теңізін «Окс көлі» деген. Демек, Арал мен Каспий ертеде бір теңіз болғасын, екеуінің де аты бір, Оғұз теңізі болғаны ғой! Жоғарыда, екеуі де «Қас» атымен аталып тұр!
Яғни, жоғарыда айтылған «Қас, Окс, Оксус» деген атаулар – ол «Оғыз/Оғұз» деген!
Жоғарыда, Қас атына "бек, хан" деген титул қосылып жазылған жерлер болды, бұдан Қас - ол ел билеуші адам аты екенің білеміз. Олай болса, Каспий аты – Қас бій, яғни Оғыз бій дегенді білдіреді. «Бій» деген, қазақта әділет шешім қабылдаушы адам және Ел билеушісі. Тарихтан белгілі, барлық түрік жұртының Ұлы көшбасшысы - Оғыз Қаған, әділет үшін, оны орнату үшін күрескен, шығыс пен батысты шарлаған, әлемді билеген. Оғыз Хан, Әбілғазы Баһадүр Хан шежіресі бойынша, шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 2800-жылдары өмір сүрген. Геродоттың тарихы бойынша, "скифтердің" алғашқы ханы б.д.д. 2500-жылдары (?) өмір сүрген. Ал, жоғарыда Леонти айтқан Каспи қаласын б.д.д. 2400-жылдары салынды деп тұр. Жылдары жуық, сәйкестік бар!
Шежіре бойынша: «Оғыз хан Қара ханның ұлы, ол Моғұл хан ұлы, ол Аланч хан ұлы, ол Күйік хан ұлы, ол Диб Бақұй хан ұлы, ол Елжа хан ұлы, ол Таунақ ұлы, ол Түрік ұлы, ол Йафет ұлы, ол Нұһ Пайғамбар ұлы». Бұл жерде, Оғыз ол Йафеттің 9-шы буын ұрпағы, ал Леонтидің айтуы бойынша Каспи қаласын Йафеттің 4-ші буын ұрпағы салды, араларында шамалы сәйкессіздік бар (Леонти, "баласының баласының баласы" деп көпше түрде жазды ма екен?)...
Оғыз Қаған мемлекетін, арабтар Әл-Ғузиа деп, гректер Схузиа деп атаған, қазір «Скифия» деп аталып жүр. Ал, айтылған деректерге сүйенсек, қазақтар мен римдіктер Оғыз атын «Қас» деп атаған екен. «Қазақ / Қассақ» сөзінің түбірі «Оғыз» болғаны...
"Скиф" атын «шаһ» деп парсылар атаған. Шаһ сөзі – парсы тілінде Ел билеуші, Патша дегенді білдіреді. Қазақтың, "скиф"ті - «сақ» деп атауы, осы «шаһ» сөзінен шыққан.(?)
Олай болса, "Бій" титулының екі мағынасы болғандықтан, "Қас бій" атының "Қазақ" аталуының екі варианты бар:
1) Бій сөзі - Ұлы билеуші мағынасында: парсы және араб мәдениеті келген кезде, "бій" орнына "шаҺ" атауы қолданған болса, онда Қас шаҺ атынан Қас сақ аталуы мүмкін... Бірақ, бұл заманда "хан" атауы болғандықтан, "шаҺ" атымен аталды деген толық сенім тудырмайды...
2) Бій сөзі - Әділдік орнатушы мағынасында: "бій" атауының орнына "Һақ" сөзі қолданып, Қас Һақ атынан Қазáқ аталуы мүмкін. "Һақ" сөзінің мағынасы "Құдайдан келген ақиқат" деген. Бұл атаудың Оғыз Хан тарихына байланысы бар болғандықтан сенім тудырады.
(*мысалы, "Һақ" сөзі ҚАСым ұлы ҺАҚ Назар хан атында қолданылған. "Һ" дыбысы қазақ тілінде көбінесе дыбысталмай екпінмен айтылады, мысалға "АллаҺ" сөзін "Аллá" дейміз).
Қорытындылай келе, Каспий атауы – «Қас Бій» атынан, оның мағынасы «Оғыз Бій» екенін анықтадық, яғни «Оғыз Хан – Әділет Орнатушы»!
Сонда, «Қарт Каспий» дегеніміз «қазақтың Атасы» екен ғой...
* Оғыз ханның атасы Моғұл – ол түріктен, оның моңғол атына қатысы жоқ, қазіргі моңғол деген халық манджур елінен көшіп келгендер.
** Оғыз Қағанның өз елі - осы Қас елі (Қазалы) болуы мүмкін.
* Ежелгі латын алфавитінде "z" әрпі болмаған, орнына "s" немесе "th" әріптерін қолданған. Сондықтан, "Cas" сөзі "Қас" деп те "Қаз" деп те оқылады...
Бұл, алдыңғы «Қазақ деген кім?» ізденісімнің жалғасы.
(15.06.2020 шамалы түзетілді)