ЖАЗ ТАҢЫНЫҢ НҰР ЖЕЛІ…

ЖАЗ ТАҢЫНЫҢ НҰР ЖЕЛІ…
 

«Адамдар заманға кінә артпасын.Себебі дәуір-заман МЕНМІН».

ҚҰДАЙ тағала ПАЙҒАМБАРЛАРЫНА осылай деп үйреткен. Сол дәуір-заман тудырған данышпандар өз заманының артар жүгін дұрыс ұға білген, осы аманат жүктің тартқызар тауқыметін әулиелер «бағым» деп бағалаған. Олар заманға кінә артпайды, себебі олардың Аллаға ғашық жүрегі кек пен ашуға емес, махаббат пен даналыққа толы болады. Сондықтан олар қайғы-қасіреттің топаны жауса да, тамшы құрлы көрмей, «Жар қанжары маған бал, Сұқсын сорлы жүрекке» деп, Жаратқанға мінажат-жыр арнаған…
Қазақ қоғамы ғасырлар тоғысында тарихта бұрын-соңды болып көрмеген нәубетке ұшырап, Алаш арыстары тығырықтан шығар жарық таба алмай шарқ ұрғанда ШӘКӘРІМ ата:

Тура жолда қайғы тұрмас,
Шат болайын, бер арақ!
Қайғы, рахат – бәрі бір бәс,
Ешбірінде жоқ тұрақ.

Келсе бейнет – келді, кетті,
Болса уайым – болды не?
Ақ жолыңнан бұрма бетті,
Бас нығыздап мықтырақ! –

деп толғапты. Жиырмасыншы ғасыр халқымыздың басына бұрын-соңды болмаған сұрапыл зұлмат боп үйірілгенде, заманның бет қаратпас дүлей дауылына бұлай деп қарсы қарап, ширыға уәж айту – пенделіктен асқақ тұрған пайым екені анық. Дәуірлер түйісінде дүр сілкінген адамзаттың жасампаз ойы данышпанның көкірегінде жалын атқан жырға айналып, көмейінен маржан сыр болып ақтарылыпты. Тұтастай заман ауысқан, адамзат көші жаңа бір арнаға түбегейлі бет бұрған аласапыран кездің алақұйын дауылын мәңгі Ақиқаттың жұпар аңқыған лебіне, келер алтын заманның «нұр желіне» балаған сыр сөздер қалдырған ШӘКӘРІМ атаны адамзатқа ҚҰДАЙДЫҢ ғасырда бір, бәлки мың жылда бір сыйлар данышпан әулиесі деп қана бағалай аламыз.
ШӘКӘРІМ ата өмір сүрген кезең – «Белеңі бар бедеудей, Бір түрлі заман тап келді, Жығылып, жұртым, қалмаңдар» деп Ақтан жырау жырлағандай, адамзаттың түгел болмысы да, санасы да ғаламат өзгерістерге ұшыраған дәуірлер түйісіндегі дүрбелеңге тап келген. Ерлік дәуір кешегі қан жамылған, қағанақ төсенген ерлердің дүркіреп өткен шаңы астында көміліп қала берген, «ақырып теңдік сұраған» жыраулардың жалынды үні саңырау биліктің мелшиген меңіреу тәртіп заңына тұншығып құмыққан, «белгісі, бедері жоқ» бұлдыр заман еді бұл. «Көк тұман алдыңдағы келер заманның» бейнесіне үміт шіркінді сәуле етіп ұзақ үңіліп, тесіле көп қадалған АБАЙДЫҢ өзі «сипат жоқ, сурет те жоқ, көзім талған» деп бой суытқан. Сол АБАЙ аманат еткен адамшылық ардың туын асқақтата көтеруді азаматтық фарыз санаған Алаш аяулысы бірінен соң бірі оққа ұша бастаған тұс. «Атадан қалған ақ сауыт арамға әбден былғанған». Патша билігі кезінде қазақтың үштен бірі қырылған болса, енді ұлттарға теңдік жариялаған қызылдың үкіметі қалған қазақтың үштен екісін аштықпен, қысаспен жойған, қыл бұрауды бұрап тұрып, құлдықтың қамытын мықтап кигізген кез-тін! Ақырында шеңгелді құрсау тарылып кеп, ШӘКӘРІМ атаның өз тағдырын да өрт шалуға айналып, баласы Ахатпен айырылар сәт те жетті. Баласын «енді тірі көрем бе, көрмеймін бе» деп екіұдай болып тұрған сын сағатта өз заманына былай деп баға береді. «Балам, шолақ ойладың… Менше, саған бұл жолы кесіледі. Бұл толқында тұрған уақыт. Ол толқын алып кетеді. Бұл уақытша ғана. Ең қажетті іс – осы толқынның өтуі. Содан бұзылмай, бұрылмай, адалдық қалыпта өту керек. Бұл уақытша болған ағым… Қайта шегіністе де кері күш, кері ағым болады. Осыған сен және сен сияқтылар кез келіп отыр. Осы шегіністегі ауыртпалықты көтеріп, жай-жапсарын ұғынғанда ғана адам бұрынғы бетінен, алған адал жолынан таймай өте алады».
Әрине, «бұл уақытша болған ағым» дегенде, лезде өте шығатын қысқа мерзім деп тұрған жоқ. Немесе көзінің нұры баласын жұбату үшін айтыла салған арзан сөз емес. Керісінше, «Мен сендерге қоңыр аттан сәлем айтқанда … қазір бола қалады деген жоқпын» деп, тағдырға тура қара дейді. Жолдың айрығында тұрған шешуші кезде жас жігерді ширата, ар-иманын қайрай сөйлейді. Бұл зобалаңның санаулы ай, санаулы жылда басылмасын, тарихи жадымыздан мәңгі өшпес орын алар ұзын сүргін нәубет екенін қажы әрине, жақсы білген. Алайда қазақтың басына қырсық боп үйірілген жан төзбес азалы дәуірге берген кесімді бағасы осы-ақ болыпты. Шындықпен бетпе-бет келген тар жерде именбепті. Себебі, бар өмірін сарп етіп, ақиқат іздеуге арнаған данышпан заманының да шын бағасын, өз басының да шын бәсін жақсы білген. Уақыт-заман тартқан қараңғы пердені қақ айырып, болашақтан үзік сыр тартқан: «Адам болашаққа ой жібермей, сезбей, айла-тәсіл, арамдық, қиянатшылдық, ар сату жолына түсіп, нақаққа жала жауып жексұрын болады. Олай болудан сақтан! Замананың түзеліп, гүлденетін, жетілетін кезін, адамдық арыңның жойылмайтын жағын ойлап, кезегін күт!»
Баласы Ахатпен екеуі Барлыбай өзенінің Қарағаш айырының қылқа жеріне келіп, айырылар сәтте шыдамай жылап жіберген баласының маңдайынан иіскеп тұрып, «балам, енді не қылсаң да басыңның амандығын ғана ойла» демепті. Семсердің жүзін уысына шеңгелдей бүріп тұрып, шынның жүзіне тайсалмай тура қарап тұрып, былай деп өсиет қылыпты: «Сен өмір сүру үшін біреуді өткелге салып өтетін де уақыт келер. Демек, бір адамды өзіңнің аман-тірі қалуыңды, не азаптан құтылуыңды ғана ойлап, соны ұстап беріп, соны жолыңа құрбан етуден сақтан! Бұлай өмір сүргенше, өлген артық!»
Ыбырайымдай пайғамбар да баласы Ысмайылды ақ жолға, адалдық жолына құрбан қылуға әкелгенде әкелі-балалы екі пайғамбардың қылғалы тұрған ісіне, айтқан сөзіне куә болып, таулар қарс айрылып, күл болған, аспан-жер күңіреніп жылаған дейді. Әкесі: «Көрдің бе, балам, мен қандай жомартпын: бауыр етім – жан баламды ақтың жолына құрбан еттім!» дегенде: «Жоқ, әке, мен жомартпын: менің шыбын жанымнан басқа нем бар? Мен соны құрбан қылдым» деп баласы уәж айтып күліпті. Осылай деп, «қылша мойын талша» боп созылғанда, сертке қайралған семсер өтпей, ата мен бала аң-таң боп аңырып тұрғанда Жебірейіл періште аптығып жетіп, Алланың: «Ей, Ибраһим, екеуің де жомартсың. Бірақ бәрінен де Мен Жомартпын! Сенің балаңды қайтардым, ал балаңның жанын өзіне қидым!» деген сәлемін жеткізіпті…
Қарт Шыңғыстың тау-тасы да сондағы Тұр тауындай күңіреніп, қарс айрылған, «арнасынан асып, тас-талқан боп тасыған» Барлыбайдың өзені де сол күні «лайланып, көбігі бұрқырап», тебірене толқыған. Әулиенің нұрынан именіп, еңкейіп батқан қызыл Күн тағы бір әке мен баланың ақтық сертіне осылай куә болған…

Бұл өмір
Екі айыр
Өзендей ағар.
Сең қаққан

Әр жақтан
Кез келе қағар.
Таза жолдан таймай барғаның –
Жетпесең де алғаның.

Құбылсаң,
Бұзылсаң,
Не қызығып,

Не именумен.
Қайта алмай,
Байқалмай,
Себепке еріп,

Жетектеліп өлдің сен.

Тар кезеңнен «құбылмай, бұзылмай», «таза жолдан таймай» өту үшін не керек, «бұзылмай, бұрылмай, адамдық қалыпта өту» не үшін керек екенін атамыз енді былай деп түсіндіреді. «Басына ауыр қайғы түскен адам – енді маған өмір жоқ деп, тіршіліктен безеді. Бұл – қайратсыздық, өз қасиетін жоғалту. Өмір – дәуір әмән өсуде, жетілуде болады. Басқа түсіп тұрған ауыртпалықты көтермей, қайғыру, қажу адамды шатастырады. Соған шатасса адам алдағы күтіп тұрған атар таңынан, алар үлес, бақытынан құр қалады… Сол дәуірге көз жіберіп тексерсе, салыстырса, алдағы өмірінің сәулесін айқын сезеді, балам!»
Дүниені қараңғы қапас түнек қаптағанда өмір – дәуірмен сырласқан дана көңіл сол қараңғылықтың түбінен хақиқаттың жарығын көреді. Адамзатқа арман болған келер алтын ғасырдың нұрын сезген соң тағдырға сабыр қылып, түбінің қайырын күтеді. Қараңғы қайғыға қамалып, қапа болған көңілді ақыр ақиқаттың шарабымен жұбатады.

Жаз таңының нұр желі
Жар кекілін жайқалтып,
Көңілге толып қан селі
Жүректі тұр шайқалтып –

деп, Қожа ХАФИЗДЕН бір үзік сыр тартады. Осылайша ұлы рухтар әр заман, әр жерде, әр тілде бір ақиқатты жеткізген. Бұл сыр-сөзді не үшін аударғанын ШӘКӘРІМ ата былай деп баяндайды. «Осы күнгі Алаш ұранды халықтың һәм басшыларының басына келіп тұрған ауыртпашылыққа дәл келетұғын сөз болған соң насихат болар деп жаздым,– дейді. – «Жаз таңының нұр желі» деген жырының мағынасы – бостандық келерде адамдардың әртүрлі толқыны табиғат тұрмысын шайқалтып, бізді қатты қайғыға салып тұрады».
«Он екі айда қаз келер, қыс артынан жаз келер» дейді ескі өлең. Ғасыр-заманмен сырласып, уақыт пен кеңістіктің көзден таса сырларын математикалық формуламен емес, таза жүректің нұр қуатымен ашқан данышпан, қазақтың басына болашақта бақ құсы боп қайта оралар қаздың қаңқ еткен әлсіз үнін естіп, еліткендей болады. Келешектің терең бір түкпірінен талып жеткен сол дыбыс сірескен тоңды жібітіп, оның арты жарқыраған жазға, ар-ақиқат үстем болар алтын заманға ұласарын анық білгендей…
Себебі Шәкәрім өмірінің соңғы жылдарындағы нақты тарихи оқиғаларды еске алсақ, «алтын таңның атқан нұрын» сезіп, шабыттанарлықтай, қуаныш пен зор үмітке бөленерліктей, «Баста адал жолға елдi! Еңбек жанатын заман мынау, ерлерiм келдi!» деп, қуана жырлайтындай не бар еді?

Арамдықпен жеткізіп көкке қолын,
«Кәмөнөс» боп алады жоғары орын.
Тартылса анық әділ таразыға,
Бір-ақ күнде қайнатар оның сорын.

деп, «кәмөнөсті» ар сотының таразысына әлдеқашан тартып, үкімін шығарып қойған.

Көрген соң ел жарасын анық сезiп,
Аңдайын айдалаға кеттiм кезiп,
Ел емес, елге iстеген қылығынан
Қашқамын, шынымды айтсам, сонан безiп.

Елсiзде неге жалғыз қалғанымды,
Қырық жыл ненi жинап алғанымды
Сезбейсiң тартпаған соң көп қайғысын,
Сен емес ұғатұғын арманымды.

Арманым байлық, мансап, мақтан емес.
Ойлы адам оны әсте олай демес.
Ары зор, ата ұлы емес, адам ұлы
Итше талап өз елiн, жырым жемес.

Партия, алдау, қулық – қылған iсiң,
Жылмайы сыртың таза, арам iшiң.
Саған ақыл айтудан жалыққамын,
Сарп еткен бар еңбегiм кейiнгi үшiн, –

деп, қырық жылғы жинап-терген рухани еңбегінің жемісін кейінгі жастарға, құлдықтың ноқтасынан азат елдің арлы азаматына арнайтынын айтып отыр. Адамзат нәпсі құлдығынан азат болатын кездегі, ар-ұят үстем болатын замандағы бақытты ұрпаққа мұңын шағып, сырласуға шақырады.

Айтамын, сөзiмдi ұқсаң, кейiнгi жас,
Қиянатсыз адамға емеспiн қас.
Жүректегi дертiмдi бiлер едiң,
Өсекке ермей, менiмен болсаң сырлас.

Ар түзер адамның адамдық санасын,
Ақ жеңіп шығады арамның қарасын.
Адал еңбек, ақ жүрек берер шешіп,
Таза ақыл қосылса, әлемнің таласын.

Адамның бәрі бір, болмайды аласы,
Оларды бұзатын нәпсінің таласы.
Ар билейтін заманда нәпсі өліп,
Бірігер еңбекте барша адам баласы.

Адалдың жері жоқ ақырда жеңбейтін,
Тарихта әрқашан адал жан өлмейтін.
«Ақ иіліп сынбақ жоқ» деген рас,
Нәпсі өлсе өзімшіл, бұған кім сенбейтін?

Міне, Шәкәрімдей данышпанға тән өршіл оптимизм! Айқын, жарқын сенімге негізделген өмірлік позиция! Адамзаттың сана деңгейінің қаншалықты дамып, өскендігі немен өлшенеді? Ар-иман дәрежесінің кәмілдігімен өлшенеді. Адамды түземек, қоғамды жалған бақытқа емес, баянды баққа сүйремекті мақсат тұтқан ізгі іс неден басталуы керек? Әуелі арды түзеу керек. Өте қарапайым жауап! Қарапайым болатыны – ақиқаттың сипаты. Ақиқат екендігін қайдан білдік? Себебі сонда ғана, ар үстем болғанда ғана қараны ақ жеңбек. Қоғамда ар үстем болмаса, онда даму, прогресс – жалған прогресс немесе уақытша ғана. Елге адал еңбек етіп, рухани ілімді жаю, арды жақтайтын ақ жүректілікке жету, әр істі қиянатсыз «таза ақылға» билету – осы үш негізге сүйенгенде ғана әлемнің бітпес дауының бәрі шешілмек! Сонда ғана «өзімшіл нәпсінің таласы» – түпсіз қомағайлық пен ашкөздікке негізделетін, адам адамды итше талап, «тіршілік үшін хайуанша күресуді» қоғамдық прогрестің негізі деп есептейтін ескі тәртіп жойылып, ар билейтін заман орнайды. Адалдық түбінде үстем болады, адал жан өлмейді, мәңгі шат болады. Ал нәпсі (эго) мат болып, адам баласы ар заңымен, достықпен, шаттықпен (хайуанша емес, адамша) өмір сүретін заман келері ақиқат, бұған сенбейтін – өзімшіл нәпсі ғана.
«Қараңғы толқын, қанды ұшқын» алай-дүлей замана дауылы дүниені астаң-кестең қылса да, қат-қабат бұлт құрсауының ар жағында мінсіз сұлу көк аспан бар, Ай да, Күн де дін аман. Сансыз жұлдыздар да өзінің әсем, кербез жүрісінен айнып кетпегеніне иманы кәміл. Жел қайығы жоңқадай иірілсе де, аспан айналып жерге түспегеніне анық сенеді. Әділдік, ардың заңы да әрқашан бәрінен үстем! Ал қиындыққа сабыр қылсаң, түбінде келер қайыры бар! Үмітсіздік – шайтаннан, түңілу – ғапылдықтан дейтіні сондықтан. Себебі әзәзілдің ісі сол – не түрлі құйтырқы ой-өрнекпен өрмек құрып, жақсылықтың әрдайым үстем тұрғанын ұмыттыру, жарқын үмітіңді үзіп, шарасыздыққа әкеп қамау. Торыққан, қамыққан адамда қандай позиция болады? Сөйтіп, жүрек отын сөндіріп, ақырында ар-иманнан жұрдай қылу.
АБАЙДЫҢ жақсылық пен жамандық күресі туралы жұмбағына («Кім жеңері белгісіз түбінде ақыр…») ШӘКӘРІМ «Адалдың жері жоқ ақырда жеңбейтін» деп, кәміл иманмен жауап береді. «Әділет пен мейірім» заңы әрқашан бұзылмасына, бұлжымасына сенеді, соны үнемі жад қылып, зікір етіп, өз иманын қайрайды. Ақиқатты зікір етумен жүрегінде үміт отын, сенім отын үрлейді. Сол сәттерде ХАҚПЕН қауышқан хал тауып, жан-жүрегін тілмен айтып жеткізгісіз ләззатты тыныштық кернейді. «Жаз таңының нұр желі» қайсыбір әлемдердің бүкіл хош иісін, сөз жетпес сұлулыққа малынған көркін үйіріп әкеп, мастық халге бөлейді.

Таң желімен жіберші
Бір тұтам гүл нұрыңнан,
Бақшаңыздың иісі
Аңқыр әлде мұрыннан…

Келер болашақтың осы шаққа әсер беретіні қазіргі физикаға белгілі. Тығыздалған денелердің көзге көрінбейтін әсер-гравитациясы кеңістікті қисайтады, нұр-жылдамдық уақытқа әсер береді. «Пайда ойламай, ар ойлаған» мінсіз ақыл, кірсіз ой да пенделік кеңістік-уақыт өлшеміне бағынбайды, аспан мен Аршыны да, өткен мен болашақты да жарқырап кезіп кете береді. Таза ой, концентрацияланған «тығыз ой» материяға әсер ететіні де XXI ғасырдың ғылыми шындығы. Бірақ осы ойдың тазаруы, күңгірттен аныққа бет алуы қалай болады? ШӘКӘРІМ ата бұл сауалға да анық жауап ұсынады.

ІІ
Ойды қайдан алғанын
Адам өзі сезбейді.
Жанның айдап салғанын
Сезбесе де, іздейді.

Ой азабы жанды қиналысқа түсіреді. Керек десеңіз, қайғы-қасірет атаулы – күңгірттен аныққа жете алмай қиналған жанның күйзелісі емес пе? Күйзелетін тән емес, жан. Сол жанның күйзеліс табы жүйке-тамыр жүйесі арқылы адамның тәніне әсер беріп, жүзіне де белгі салмай ма? «Для человека, живущего духовной жизнью, страдание есть поощрение к самовоспитанию, просветлению, приближению к БОГУ» дейді Лев ТОЛСТОЙ. ШӘКӘРІМНІҢ жарқын философиясы, жүрекке жалынды жігер, көңілге ләззатты үміт ұялатар өмірлік қуаты, ойға азық болар нәрлі уызға, шексіз оптимизмге толы сыр сөздері көптеген жылдар бойы ой азабын шеккен қажырлы рухани еңбектің жемісі.

Жиырма жыл жүректі тесіп,
Бірі олай, бірі былай десіп,
Алынғанша анық шешіп,
Тыным ап, тынбаған көңіл…

«Қанды опқын, қатты толқын қара түнде» теңіздің таудай толқындарына көміліп, тұншығып қала жаздаған халін жазғанда сол күманнан аныққа, шәк-шүбәдан кәміл иманға бет алғандағы жан күйзелісін айтады. «Иесіз өзім кестім кіндігімді» дегенде дүниеге рухани көзбен, жүрек шырағымен қарай білу қабілеті ашылған кездегі «қайта бір туысын» бейнелі сөзбен айтып отыр. Міне, сен де енді «Мына көзді қалдырып, Жүрек көзін көзің қыл» да, өз рухани болмысыңды, жан-жүйеңді түсініп ал, сонда замана ісінің «ақылға қонбайтын» шым-шытырығы оп-оңай шешіледі. Қоғамның да, жеке адамның да барлық дертінің дауасы аспаннан емес, аяғыңның астынан табылады дейді.

Бүгiн тауып тiлегендi,
Хақиқатқа көңiл сендi.
Қуанып, түрленiп ендi,
Бозторғай шырлаған көңiл!
Бүгiн менiң ұлыс күнiм,
Бағымды ашқан қадiр түнiм.
Жетiлiп тұр қызыл гүлiм,
Бұлбұлдай жырлаған көңiл!

«Дүниенің қайғысы ақ жауындай үзілмей жауса да, қуаныш анда-санда найзағайдай жарқ етеді де өшеді, бұл неліктен?– дейді ШӘКӘРІМ. – Бұл – адам баласының қиянатының көптігі, мейірімінің аздығынан». Лев ТОЛСТОЙ да: «Адамдардың қайғы-қасірет шегу себебі неде?» деп сұрайды. «БОГ живет во всех людях, но не все люди живут в БОГЕ. В этом причина страданий людей. Как лампа не может гореть без огня, так не может человек жить без БОГА» деп ой түйеді. Бұдан қайғы-күйзеліс дегеніміз – ТӘҢІРІСІН аңсап, Иесін шарқ ұрып іздеген жанның жүректі тескен сағынышы деген ой туады. Бәлки, ҚҰДАЙДЫҢ пендесін «кел, құлым» деп, бір Өзінің жолына құрбан болуға, яғни жақын дос болуға шақырғаны. Қалай десеңіз де, екі ойшылдың пайымында да қиналыс, азаптан азат болу үшін әуелі өзіміздің мәңгі өлмес жан иесі екенімізді білуіміз керек, содан кейін жанды күйзеліске салған қиянаттан, нәпсінің қаралығынан арылуымыз керек, «ақжүрекке жетуіміз» керек деп отыр.

Жанға көнсем, жан иесі –
Тәңіріге де көнгенім.
Таймай өлсем, жолым – осы,
Нәпсі қалсын зар жылап.

Адамның ақыл-ойын тұсап тұрған, дүниенің шынайы парқын, уақыт-заманның шын бет-бейнесін көрсетпей, қалың перде тартып, тұмшалап тұрған осы – нәпсі. Соның құлдығынан азат болған дананың еркін ойы болашақты еркін шарлап, кезіп жөнеледі. Сол себепті атаның сырласқан «замандасы» – өз уақытының адамы емес, «нәпсі қалып, ар билер» алтын заманда келер бақытты ұрпақ…
Атаның «Сарыарқа», «Қазақ», «Абай» сияқты сол кездегі мерзімді басылымдарға жазған мақалаларының бәрінде дерлік «ел болсақ» деген үміті зор Алаш азаматына арнау сөз ретінде бірлік пен берекенің терең рухани мағынасын ұқтырып, ең әуелі оны бұзатын «нәпсіні құрбан қылу» керектігін баса айтады. Бұл сөздер қазіргі кездегі адамзат қоғамының өзімшіл индивидуализмді, қанағатсыз қарын-сананы «дамудың бірден бір факторы» санайтын ұстанымдарын қайта қарауға жол сілтейді. Себебі адамның адамға жау болып, бір-бірін аңдып, аңша қырып жүргені де осы «нәпсінің таласы», өзімшіл «эго», мақтан. Бұл кеселдер үстем тұрғанда адамзат ешқашан да «тату тұрып, жайлы өмір сүре алмайды». Демек ондай қиянатшыл, кесірлі ұстанымдарға негізделген қоғам «прогреске бара жатырмыз» деп өзін-өзі алдамай, көпшілдікке, ынтымақ пен бауырмашылдыққа негізделген жаңа өркениеттік модель іздеуі керек. Ал ондай ынтымақты орнату үшін, әлбетте, әуелі оның ғылыми негізін түсіну керек. ШӘКӘРІМ атаның жантану ғылымына негізделген дүниетанымының өміршең мәні осыдан шығады.
ШӘКӘРІМ атаның, өз шығармаларын «Мұтылған» деген атпен басылса деген тілегінің артында да арман бар. Мақтан үшін жазбаймын, «атым өшпесін» деген мұратым жоқ, арымның қалауы – халқым үшін еңбек етсем дегені. «Мақтан емес, іздегенім тамам адам пайдасы», «өлген соң жұрт мақтасын», «ел жөндеп тарихта атым қалсын» демеймін, бұлай ойлау – саяз ойдың жемісі деп түсіндіреді. Ал терең ойлаған адам, әр нәрсенің түбіне үңіліп, байсалды ақылмен байыбына барған жан «пайда ойламайды, ар ойлайды»! Осы сәттің пайдасына емес, мәңгі өлмес жанның қамына қайғырады, барша адамзат бағына қызмет қылады.
Бұл байлам – «Келдім қайдан? Нетсем пайдам? Өлгеннен соң не болам?» деген «ең керекті үш сұрақтың» төңірегінде қырық жыл бойы толғанып, сүрендеген терең ой еңбегінің нәтижесі. Үнемі ізденістегі ШӘКӘРІМ өз заманының ғылыми көзқарастарын түгел ақыл таразысына салып, тергеп отырады. Өлген соң жанның жоғалмасына да молдаларша «сөзге нанбай», таза оймен көз жеткізіп иланған, терең ақыл тапқан дәлелді уәжге ғана тоқтайды.
«Молдалар: «Жан денеден шыққанда қатты қайғырады»,– дейді. Өтірік айтады – неге десеңіз, жан ақылмен бірге шығатын болса, дене тұтқынынан құтылғанына қуанса керек. Егер ақылы жоғалатын болса, қайғыруды білмесе керек… Өлгенде жаным ақылыммен бірге шығатын болса, талай тамаша көрсем керек. Егер ақылым да, жаным да біржола жоғалатын болса, мен – жанып өшкен отпын. Дүниені өртесем де, ешкім мені жазалай алмайды». Осылайша тізгінді таза ақылға ұстатып отырып, мәңгі өлмес жол іздеген жан құмары – барша жанға махаббат қылу екенін, жан тілегі – басқалардың пайдасы үшін, қоғам үшін қызмет ету екенін түсіндіреді.

Неге жандың сұм жүрегім,
Өзгелердің дерті үшін?
Жарды сүй деп, бар тілегің
Мен сияқты басқалар.

Ислам ақидасы тұрғысынан келгенде, заманымыздың ғұламасы ИСМАТУЛЛА Мақсымның үйретуінде осы тілек – ләзими, құлшылықтың ең зоры, Құдайдың ең сүйген ісі – халықтың тыныштығына, қоғамның дамуына риясыз (пайда, мақтанды көздемей), таза, адал жүрекпен қызмет ету. Рухтың өсіп зораюы, иманның нұрланып, күшеюі осыдан. «Топырақ болғыл, ғалам сені басып өтсін» деген Сұлтан Қожа Ахмет ЯСАУИ салған үлгі де осыған тәрбиелейді. «Диуани хикметтен» үлгі боп тараған орта ғасыр ойшылдарының «топырақ-сифат болу» идеалы бейнелі түрде адам бойынан табылуға тиісті көптеген абзал қасиеттерді меңзейді: сабырлылық, риясыздық, қарапайымдылық, кек тұтпаушылық, «мынау жақсы, мынау жаман» деп талғамай, жалпы көптің табанының астына төселіп қызмет қылу, т.б. Осындай қадірсіз, көрнексіз, аяқ асты болған лас топырақ әулиелердің назарында керемет қасиетке ие: әркім төгіп, ластаған нәжіс-қоқыстың бәрін көміп, жасырып, хош иісті гүлге айналдырып қайтаратын топырақтың мысалы тәкаппарлық пен менмендіктен арылудың бейнелі мысалы ретінде ұсынылады.

Сақтамаймын жанға кек,
Не десе де сыртымнан,
Міндеген аузың мынау деп,
Қан ағызса ұртымнан.

Жаралы жаным шықсын деп,
Қара жер мені жұтсын деп,
Өлген соң елім мұтсын деп,
Атымды қойдым «Мұтылған».

ШӘКӘРІМ атаның «ұмыту» деген ұғымнан шыққан сөздің бәрін үнемі «мұту» түбірімен қолдануы, ал бұндай трансформацияда бұл сөздер арабтың «өлім» сөзімен үндес келуі өзінше қызық («Ал енді осы сөзді мұтпай сақта», «Еркіндігі мұтылған», «Күншілдігі мұтылмас», «Арам ой мұтылып, зорлықшыл болар мат», «Мен де, сөз де мұтылар» т.б.). Бұл ұқсастықты кездейсоқтық десек те, «Мұтылған» сөзінің арғы байыбына бара түссек, Ислам дініндегі «Өлместен бұрын өл!» қағидасымен мағнауи үндестігін кездейсоқтық дей алмаймыз. Пайғамбарымыздың «мууту қаблә әнтә мутә» деген формуласында, шын мәнінде, керісінше, «Өлместен бұрын тіріл!» деген терең мән жасырылған. Тағы да дін ғалымы ИСМАТУЛЛА Мақсымның сөзіне жүгінсек, ананың құрсағынан туған бір туыс бар да, рухани мәндегі тірі хәлге өту – адамның екінші туысы, нағыз тірілік – сол, шынайы адамшылыққа өту – осы туыспен, нәпсінің құрсағынан, тән қуатының шылауынан босап шығумен байланысты. Адамның рухы (шын «мен»-і) нәпсінің (жалған «мен», эго, өзімшілдік, менмендік) тұтқынында қамаулы.

Бас көзімен қарасаң, нәпсі – жалған,
Бір сұлу қыз сықылды жұрт таңданған…
Сопысынып, ақсынып әуре болмай,
Ер болсаң, босатып ал сол зынданнан.

Осы нәпсі үстем болса, қасиетті рух иесі ретінде өмір сүре алмайсың, ой-ақылың матаулы, рухани өлік халде ғұмыр кешесің. Ғұмыр кешпейсің, болымсыз, толымсыз әрнеге алданып күн өткізесің. Діннің де, ғылымның да асыл мақсаты – сол рухты нәпсі зынданынан босатып алу жолын үйрету, сөйтіп «асыл Жармен» (АЛЛАМЕН) қауыштыру.
Бұл орайда ПЛАТОННЫҢ «алма» туралы мына бір хикаяты ойға оралады. Алма ағаштың қасына бір алма домалап кеп түседі. Төбесі көкке жеткен, бұтақтары төгіліп, жап-жасыл болып жайқалып тұрған зәулім ағаш алмаға былай деп тіл қатады: «Қош келдің. Мұңайма. Мен саған бір ақыл айтайын: мендей болғың келсе, тезірек шіріп, өліп, топыраққа көмілуді ойла!». Мұны естіген алма ыршып түсіп: «Өл дейсің бе? Өлсең, өзің өле бер! Қып-қызыл шырайлы жүзімді көрмейтін соқырмысың?! Көркім көздің жауын алады, тұла бойым сап-салқын бал шырынға толып толықсыған, дәмім тілді үйіріп, хош иісім бұрқырап, жаһанды алып тұрған мен өлем бе? Қатып қалған қу қара ағаш, өзің өл!»– депті. Сонда дана ағаш: «Ерік өзіңде, достым. Бірақ мен саған мына жайнап тұрған сыртыңның емес, ішіңдегі дәнде жасырын тұрған, көзге көрінбейтін шын жаныңның өлмеуін ойлауға кеңес берем! Шіріп, топыраққа көмілсең ғана мәңгілік өлмейсің. Өзімшіл нәпсіңді, тәкаппар менмендігіңді жойсаң ғана, мәңгі өлмес рухани тірі жанға айналасың»,– депті…
Демек, «Өлместен бұрын өл!» деген қағида өлімнің ащы балын татпай тұрып, шыбын жанның қамын же, жан алқымға келмей тұрып, «жәдігөй, нәпсі-қарды» өлтір, сөйтіп Құдайыңды таны, рухани тірік халге өт, яғни өлмей тұрып тіріл, сөйтіп Құдайыңмен өлмей тұрып қауыш деген ойды меңзейді.

Өліп едім, Жар бірігіп,
Бір бейісті таңдады.
Ләйлі–Мәжнүн қарсы шығып,
Ерулікті қамдады.

Тірілікте қосылысқан
Шын Жар емес, ойнас ол.
Ондай асық – шынға дұспан,
Ол бейіске бармады.

Жар сипатын білсеңіз де,
Нәпсің өлмей, деме Жар.
Айла, алдау сөзіңізге
Шын хақиқат қанбады.

Ал, тіршілікте жүріп-ақ рухани әлем сырларына қанған, Жарымен қауышып, бақилық өмірдегі мәңгі мекенін сайлаған адам өлімнен қорқа ма? Осындай мағынадағы «мұтылған» жандар үшін «өлім – досты Жарға жалғайтын көпір ғана».
Міне, ШӘКӘРІМ атаның барша Алаш ұранды қазаққа «нәпсіні құрбан қылайық» деп жөн сілтеуінің астарында сопылық дүниетанымның терең ақиқаты жатыр. «Барша қазақ боп бас қосқан алаш ұлына зарын өткізген, сағынтып, көз етін сарғайтқан» жалпықазақ съезіне арнауында: «Биыл жалпы жұрт оянып, ар-ұяты үшін қанша жанды құрбан етіп талпығанда, біздің де барша алаш берекесін бұзбай, сұм нәпсімізді құрбан қылуымыз жөн»,– дейді. «Жалындаған жас талаппен, кір шалмаған ақ жүрекпен жанның бәрін бауырына балап, … жұртым дегенде жанын пида ғып, еңбекке еті ауырмай, … жарық күннің туары жан біткенге жасырын күнде маңдай теріне табылған нанды ауқат қып, мал, мансапқа қызықпай, қараңғыда қайрат қылған ерлеріне» сүйсіне, қызыға қараған, көңіліне медеу тұтқан. Ал, енді «ешкімнің алды-артына қарамай, баяғы «алаштың аты озғанша, ауылдастың тайы озсынға» салса, бүгінгі барша жанға түскен жарық сәуледен құр қалып, жұрт қатарына кіре алмай, құлдықта қалып һәм кейінгі үрім-бұтағымыздың көз жасына қаламыз», – деп ескертеді.
Егемендігіміз қайтсек баянды болады деп толқып тұрған бүгінгі күн үшін де бұл сөздердің өзекжарды маңызы дау тудырмас.
«Менің ойымша, осы 20-ғасырдың өнер елдерінің біліп қылған ісінен, біле тұра нәпсісіне құлдығы зор сықылды»,– дейді ШӘКӘРІМ. Құлдық сананың түп тамырын танытып тұрған дуалы ауыздың уәлі сөзі тап бүгінгі заман адамына айтылғандай! Нәпсі жеңіліп, «ақжүрек көбеймей тұрып, адамшылық жеңе алмайды» дейді. Біз қазір XXI ғасырдың ғылым-білім құдіретін меңгеріп, жаппай оқыған, көзі ашық қоғамда өмір сүріп отырып, бұл мұратты қол жетпес утопия, құрғақ қиял деп санаймыз. Міне, мысымыздың басылып, рухымыздың жаншылып, санамыз құл болғандығының айқын көрінісі осы. Ал ШӘКӘРІМ ата сау ақылдың тезінен өткен бұл ұстанымына өмір бойы адал болған! Әр заман, әр ғасырда өмір сүрген адамзаттың ұлы ұстаздарының баршасы да «Адасып, алаңдама жол таба алмай, Берірек түзу жолға шық, қамалмай!» деп, адамзаттың көзін осы шындыққа жеткізуді мұрат еткен.
Адамзат баласы әрдайым қоғамдық проблемалардың барлығын не түрлі күрделі реформалар жолымен (экономикалық, әлеуметтік, саяси), тіпті болмаса, орайы келгенде революциялық жолмен, қиянат-зорлықпен шешуге ұмтылып келген. Бірақ ол мәселелерді шешкенінен шым-шытырық шиеге айналғаны, одан сайын күрделене түскені көп. Ал ШӘКӘРІМ ата барлық мәселенің түп қазығына – ол проблемалар мен қайшылықтардың қайдан туып жатқанына, ішкі рухани астарына үңілуге шақырады. Осы істеген істеріміздің негізінде жатқан іштегі қиянаттың көзін тауып, құртпай тұрып, сыртқы айла-амалдардың ешқайсысы дәртке аспайтынын, қоғам дерттеріне дәру болмайтынын айтады. «Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес». Әуелі өзін түзетпеген адам қайтіп ел түзейді? Өйтіп өз бойындағы қиянаттан арылмай тұрып, қоғамды түзеймін деген адамның барлық ісі тығырыққа, бітеу жолға апарады.
Демек, қоғам дұрыс арнаға бет алуы үшін адам баласы әуелі өзін «өлмес жан иесі» ретінде тануы керек. «Ар ілімі деген білім оқытылуға керек. Бұл ғылымды ақылды адамдар ойластырып, пән ретінде жазып, нәпсіні жойып, адам бойында жеке ардың қожа болып қалу жағын көздеу керек. Адам бойындағы нәпсі кеселі кетсе, өзгерісі оңай».

III

«Европа рационализмі бізді ақиқаттың қақпасына ғана алып кeлдi.
Бipaқ ол қақпаны ашуға қауқары жоқ екенін көрсетті».

А.ОДОЕВСКИЙ

ШӘКӘРІМ атамыз өмір сүрген кезеңде өндірістік-капиталистік қатынастар үдере дамып, материалистік өзімшіл сана үстем болған, өресі тар атеизм, дарвиндік шектеулі дүниетаным тамырын кең жая бастаған. Ғылымның сан саласы «пәндерге» жіктеліп, тұтастығы бұзыла бастаған. Бұл жолдың түбі адамзатты тығырыққа тірейтінін, мәнсіз дау-дамайға, шешімі жоқ шексіз проблемаларға ғана апаратынын ерте пайымдаған ойшылдардың қатарында тұрған қазақ ғұламасы ШӘКӘРІМ: «Мен көрген адамдар үйренген ғылыммен түрлі қару жасап, улы газдар тауып, басқа адамдарды аң есебінде атып, әлсізді құлданып, жердің бетін адам қанымен бояғаннан басқа бітіргені шамалы. Бұған ең өнерлі, білімдіге саналатын Англия, Америка елдерін қараңыз» деп жазады.

Европа білімді жұрт осы күнде,
Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде.
Терең ойлап, сөзімнің түбін біл де,
Іштен жыла, жарқыным, сырттан күл де –

деп, осы ойды ширата түседі.

Заманы қойған түбегейлі сұрақтардың шешімін іздеп, сарылған атамыз бұл шиырдан шығу үшін «жан сыры, жаратылыс сыры, дүниедегі тамам шатақ діндер туралы» концептуалды негізді мәселелерді түбірімен қайта ойлану, сау ақылдың тезінен өткізу керектігін сезінген. Заманының ең озық ғалым, философ, ойшылдарының ойын түгел сүзіп оқып шығып, олардың ең негізгілеріне қатысты өз пікірін білдіріп кетеді.
ШӘКӘРІМ ата заманындағы ғылымның басты методологиясы – ғылыми объективизм болатын. Сонау АРИСТОТЕЛЬДЕН бастап, ғылымның негізгі мақсаты – әлемнің біртұтас бірлігін дәлелдеу, табиғаттан Құдайдың құдірет қолын, ұлы даналығын көріп, тану, адамның жан-дүниесін зерттеп, сол Құдіретке қалай жалғанып өмір сүруді үйрету деп саналып келген. Ғылымды қaн-cөлciз сандық байланыстарды тіркеуге ғана сайдырған («Дәлелсіз пәнмен перделеп, Тапқызбай қойды негізді»), салқынқанды детерминизмге тipeп қойған «кеселді ой» Рене ДЕКАРТТАН басталғанын ШӘКӘРІМ ата дәл көрсетіп айтады. Адамның жан-дүниесін түсінуге, рухани болмысын зерттеуге ғылым қауқарсыз деп жарияланып, әлем мен адамның арасында апандай ара-жік пайда болды. Дүниені «объективтік» тұрғыда тану «адами» көзғарастан ада болған ғылымның мақсатына айналды. Бұл ажырауға себеп болған екі түрлі кесел туралы ШӘКӘРІМ қажы былай дейді. «Оның бірі: дүниедегі өңкей адасқан шатақ діндерден құтыламын деп, оттан қашып, суға кеткен сияқтанып, өз жанын жоқ деп танып, өзінің жанынан да безген».

Сөйтіп бұзып, бүлдіріп есіл дінді,
Дін десе білімділер тұра қашар…

Екінші бір «кесірлі ой» Еуропаның «ағартушылық» (Enlightment) кезеңінде дүниеге келген. «Енді бір кесел: 1797 жылы туып, 1857 жылы өлген Огюст КОНТ деген адам: «Физика жолымен анықталмаған, метафизика деген нәрсені білем деп әуре болмайық. Дене сезімімен барлығы табылған нәрсені ғана шын деп білейік», – деген бір жол шығарып, оған «позитивизм» деп ат қойған. Соған нанып қалып, сол жолға түсіп, дененің бес сезімі арқылы білінбеген нәрсені біржола жоқ деп қоятын болған.
Сөйтіп, жанның ең қасиетті – терең ой, ноқтадан сау ақылын арқандап қойып, қазақтың қарын терезесінен қарап, өз жанын тани алмай қалған».
ШӘКӘРІМ пайымында техно-краттық қоғамның бүкіл глобалды қайшылықтарының түпкі түйіні де осы екі кесел ойда жатыр. «Адамды жетікті деп қанша мақтағанмен, адамның көпшілігі әлі күнге айуандық пен балалықтан аса алған жоқ. Қиянатты қалдырып, адам баласы бір туысқан тату болып, бірін-бірі таламай, алдамай, тыныштық өмір сүре алмайды. Үйткені біз XX ғасырдың адамы өнерлі, ғылымды деп кеудемізді қаққанмен, адамның осы күнгі денесі іш (еш – С.Ы.) таза ақылға қоныс емес… Қандай таза жол шығарып, дүниені бейіс қылам дегенмен, оны қиянатсыз қызметпен орындап, қызмет қылатын адам әлемде бірен-саран болғандықтан, олардың қолынан түк те келмейді. Оның шығарған жолын қару қылып алып, қой терісін жамылған қасқыр болады да шығады». Осылайша «қиянатсыз таза ақылға қоныс болар» таза жүрекке жеткізетін «Ар ілімін» үйренбесе, адамзат бір қиянатты түзеймін деп жүріп, екінші қиянатқа ұрына береді, «қас түзеймін деп, көз шығарады» деп түсінеді.
XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында «таза» эксперименталдық физиканың өзi ғылымның объективтік сипаты туралы классикалық көзқарастың ескіргеніне, микроәлемдегі процестердің бақылаушы адам болмысынан тыс бола алмайтынына анық көз жеткізді. Бұны НОБЕЛЬ сыйлығының лауреаты В.ГЕЙЗЕНБЕРГ былай деп білдіреді: «Біз мына шындыққа мойынсұнуға мәжбүрміз: кванттық механиканың математика тілінде тұжырған табиғат заңдары элементар бөлшектер қозғалысының өзіне түк қатысы жоқ, тек біздің олар туралы не ойлайтынымызды ғана білдіреді». Атом физикасындағы басты проблема – «бақылау, өлшеу проблемасы» біздің бақылауды қалай жүргізгенімізге байланысты әртүрлі нәтиже алатынымызды, бірақ бөлшектің «обьективті» табиғаты туралы ештеңе айта алмайтынымызды көрсетіп отыр. Баяғы ПАРМЕНИДТІҢ: «Барлық нәрсенің өлшеуіші – адамның санасы» деген сөзінің мағынасы өте терең, ал ДЕМОКРИТ пен НЬЮТОННЫҢ санадан тыс тұрған және бір-бірінен тәуелсіз «әлемнің құрылыс кірпіштері» туралы түсініктерінің негізі жоқ болып шықты.
Өлшеуіш прибор-аспаптың, тәжірибелік инструменттің көрсеткені, ол информацияны есепшіл суық оймен не компьютермен өңдеу арқылы табылған сандық байланыстар – еркін ойға азық қана, яки көмекші құрал, шикізат қана. Ал АБАЙ мен ШӘКӘРІМ пайымында шындықты тану – жүректің лүпілі араласқан терең эмоциялық процесс.

Ақылмен ойлап білген сөз
Тереңге бармас, сырғанар.
Ынталы жүрек сезген сөз
Бар тамырды қуалар.

«Шындық іздеушінің басты сипаты – махаббат» депті әл-ҒАЗАЛИ. Дүние есігін жаңа ашқан жас сәбидің сол дүниені алғаш тануы ата-анасының махаббатынан бастау алады. Танымның кілті – ынтызарлық, онсыз өлшеуіш құралдардың көрсеткені дәртке аспайды.

Пәнші деді: «Қайда Тәңірі?»
Дінші деді: «Менде тұр!»
Екеуі де сөзге нанды,
Таза ақылдан жоқ сұрақ.

Пәнші нанды бес сезімге,
Дінші адасты жолынан.
Сал ақылға, дұрысы не,
Дәлелін тап жақсырақ.
Шала дін де, пән де таппас,
Дін тазасын ой табар.
Еркін ақыл тіпті адаспас,
Кезсе кірсіз жарқырап–

дегенде ШӘКӘРІМ атаның іздеген шындығы – «Тәңірі жоқ деп тантыраған» пәннің қансыз, нәр-сөлсіз «теориялары» емес, дәлелсізге нанған шатақ діннің қасаң қағида-догмалары да емес. Кірсіз таза ақыл ашқан, байлау-матаусыз азат ой жүректің түбінен тапқан ақиқаттың дүр-маржаны. «Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас».
Ақиқат пен жалғанның ажырайтын жері де осы. Ақиқат ғылым жүректі қозғап, 99 тамыр-талшығы-на шымырлап әсер береді, ал жалған ғылым тек бастағы миды қозғап, адамды менмен, тәкаппар қылады. Әзіреті Пайғамбарымыздың осы хадис-шәріпімен АБАЙДЫҢ мына сөзі үндес келген:

Жақсыға айтсаң, жаны еріп,
Ұғар көңіл шын беріп.
Дертті ішіне ем көріп,
Неге алтынды десін жез?..

Кванттық механика негізінде пайда болған Нильс БОРДЫҢ «толықтыру принципі» мен ГЁДЕЛЬ теоремасы адамзат дамуының мәдени кеңістігінде «ашық қоғам», «синтездік мәдениеттер» концепцияларына негіз болған болса, ғылым көкжиегінде батыстың аналитикалық талдауға, бүтінді бөлшектеуге, жіліктеп жіктеуге негізделген рационалистік ғылым концепцияларын шығыстың ойлау мәдениетіне тән синтездік әдіс пен адамшыл дүниетаным негізінд