Әрбір халықтың және әрбір ұлттың өркениетті қоғам құруы оның экономикалық, әлеуметтік және мәдени прогресінің көрсеткіші болып табылады. Бұл осы халықтың өмірінің барлық салаларын дамытудың айқын дәлелі. Әр халық әр түрлі тарихи дәуірлерде әр түрлі киім киген өркениет пен мемлекеттілікке ие болғанын мақтан тұтады деген дау жоқ.
Өркениеттің дамуы адамзат қоғамы өмірінің үш саласының дамуымен тығыз байланысты:
1. Қоғамның материалдық әл-ауқатына әкелетін экономиканың дамуы.
2. Ой мен моральдың дамуына әсер ететін мәдениеттің дамуы.
3. Саяси қатынастардың дамуы, содан кейін Қоғам сыртқы және ішкі саясат аренасында, әскери және қорғаныс тұрғысынан күшті және берік болады.
Қоғам өмірінің осы үш саласын (экономика, мәдениет, саясат) дамыту қоғамда бейбітшілік, бейбітшілік пен қауіпсіздіксіз мүмкін емес екенін атап өту керек. Сондықтан өркениет пен адамзат қоғамының дамуында қауіптің, көтерілістердің және сыртқы қауіптердің болмауы үлкен рөл атқарады.
Көптеген ғасырлар бұрын қазіргі мұсылман мемлекеттерінің аумағында қалыптасқан ислам өркениеті мұсылмандардың ой мен моральды, экономика мен материалдық әл-ауқатты, сондай-ақ күш пен қорғанысты дамытуда үлкен қадамдар жасағанын білдіреді. Әйтпесе, өркениет жай дамымас еді. Жоғарыда айтылғандай, өркениеттің дамуы бейбітшілік, бейбітшілік пен қауіпсіздіксіз мүмкін емес. Бейбітшілік, бейбітшілік пен қауіпсіздік ғылымдардың дамуынан туындайды – діни, философиялық, рухани ғылымдар. Осылайша, өркениет пен мәдениетті әртүрлі ғылымдар мен ғылыми ойлардың дамуынсыз қалыптастыру мүмкін емес деп айтуға болады.
Осы шағын кіріспеден кейін өркениеттің не екенін, өркениеттің мәнін қандай сөздермен түсіндіруге болатынын анықтауға кезек келді. Парсы тіліндегі өркениет сөзі араб тамырына негізделген "тамаддун" сөзімен белгіленеді. "Тамаддун "сөзі араб тіліндегі" мудун " сөзінен шыққан, ол қалада қоныстануды, қала тұрғындарының әдеттері мен әдет-ғұрыптарын қабылдауды, адамзат қоғамында билік ететін тәртіп пен заңдарды қабылдауды, сондай-ақ қоғамның барлық мүшелерінің әртүрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа да әрекеттердегі өзара ынтымақтастығын білдіреді. Кейбір кітаптарда "тамаддун" сөзіне келесі мағына беріледі: қала тұрғындарының моральдық және әдеттерін қабылдау, надандық пен надандықты тастап, қала өміріне көшу.
Өркениет туралы әйгілі зерттеушілердің бірі Уильям Джеймс Дюрант былай деп жазады: өркениет өзінің жалпы мағынасында бұл қоғамдық тәртіп пен үйлесімділік, нәтижесінде адамдар арасында қоғамдық институттар құрылып, өз қызметін бастайды. Әр өркениеттің төрт негізгі және маңызды негіздері бар: Экономикалық істердегі болжау және сақтық, Саяси институттар құру, мораль мен адамгершілікті дамыту, білім мен өнерді дамытуға деген ұмтылыс. Өркениеттің пайда болуы бейбітшілік пен қауіпсіздіктің болмауы жойылған жағдайда мүмкін болады. Тіпті қандай да бір қауіп-қатерден қорқу жойылса да, бұл адамның қызығушылығын оятып, адамдарды әртүрлі ашылулар мен жетістіктерге итермелейді. Мұндай жағдайларда адам өзінің ішкі табиғатына бағынады, ол оны білім алу, қолда бар білімді дамыту, өмірге ыңғайлы болу үшін әртүрлі заттарды жасау жолына бастайды...
Өркениеттің пайда болуына ықпал ететін негіздер
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, келесі негіздер кез-келген өркениеттің қалыптасуы мен одан әрі дамуында үлкен рөл атқарады:
Білім: білім мен ғылым кез-келген өркениеттің пайда болуы мен қалыптасуының маңызды негіздерінің бірі екені сөзсіз. Ислам дініндегі білімге ерекше көзқарас бар және Құранда көптеген аяттар бар, оларда білімнің маңыздылығы мен оның иелерінің еңбегі туралы айтылады. Бір аятов Құран былай делінген: "Шынымен тең, өйткені олар біледі, мен жақсы білмейді?" Ислам хадистерінде Ғылым туралы білім мен оқуға деген көптеген шақырулар бар. Имам Әли (ДБМ) былай деді: "О адамдар, егер сіз білімге ұмтылсаңыз және алған біліміңіз негізінде іс-әрекеттер жасасаңыз, сіздің сеніміңіз толық болатынын біліңіз. Білімге ұмтылу байлыққа ұмтылудан гөрі міндетті екенін біліңіз".
Тәртіп пен хаостың болмауы: тәртіп орнату дегеніміз – әр нәрсенің өз орнында орналасуы, бұл үшін ең қолайлы. Әрқайсысы өз орнында орналасатын реттелген заттардың жиынтығы ортақ мақсаттар мен ұмтылыстарға әкелетін үйлесімділік пен өзара түсіністіктің пайда болуына әкеледі. Ислам іліміне сәйкес, Алланың барлық пайғамбарлары адамнан (ДБМ) бастап, соңғы пайғамбарға (ДБАР) дейін қоғамда тәртіп пен үйлесімділік орнатуға ықпал ететін жеке және әлеуметтік ережелер мен нормаларды алып келді және түсіндірді және хаос пен тәртіпсіздіктің тамырын жұлып алды. Бұл ережелер мен нормалар адамдарға өздеріне, отбасыларына, өздері өмір сүрген қоғамға, адамзаттың қалған бөлігіне, сондай-ақ билеушілерге және олар өмір сүретін әлемге қатысты міндеттері мен құқықтарын түсіндірді. Осылайша, ережелер, нормалар мен заңдар өркениет құрылатын тәртіп пен үйлесімділіктің негізі болып табылады.
Бейбітшілік пен қауіпсіздік: бейбітшілік пен қауіпсіздік дегеніміз-қорқыныш пен тыныштық сезімінің болмауы, онда заң, тәртіп пен келісім орнаған адамзат қоғамы пайда болғаннан кейін пайда болады. Адамдар арасында бұл негіз пайда болғанға дейін, яғни олар бейбітшілік пен қауіпсіздікті сезінгенге дейін өркениеттің пайда болуы мүмкін емес. Қасиетті Құранда көптеген аяттар бар, оларда әртүрлі ережелер туралы айтылады, оларды сақтау қоғамға қажетті тыныштық пен қауіпсіздікті береді. Құран талаптарын сақтау адамзатқа әлеуметтік, экономикалық және жеке өмірдегі тыныштық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Мысалы, мұндай ережелерге жазалау туралы заң, ұрлық үшін жазалау туралы ережелер, сенушілердің ар-намысы мен өміріне қол сұғуға жол бермеу ережелері жатады.
Бірлік, ынтымақтастық және өзара көмек: бұл негіз өркениеттің қалыптасуы мен дамуында үлкен рөл атқарады. Қоғам мүшелерінің бірлігі мен олардың бір-бірімен ынтымақтастығының рөлі соншалықты, егер адамдар бөлініп, бір-біріне көмектеспесе және ортақ істерде ынтымақтаспаса, онда қоғам тез ыдырап, тоқтап қалады. Өркениет пен мәдениет бірліктің, бірліктің, өзара көмектің көлеңкесінде дамиды, ал алауыздық кез-келген адамзат қоғамының құлдырауының басты себебі болып табылады. Құран сенушілерді бірлікке, өзара көмекке, ортақ мақсаттарға ұмтылуға, Құдай басшыларына мойынсұнуға бірнеше рет шақырады. Ислам діні сенушілерді бытыраңқылық пен дұшпандықтан сақтайды, өйткені бұл әлемде өркендеуге тек осылай қол жеткізуге болады. Құранда: "Алла тағаланың бәрін ұстаңдар және бұзылмаңдар", - делінген. бұл аяттағы Алланың сенімі-сенушілерді шынайы жолға біріктіретін кез-келген құрал.
Жоғарыда аталған негіздерден басқа, өркениеттің қалыптасуы мен дамуына басқа себептерді де жатқызуға болады, мысалы, мораль, мораль, шыдамдылық, ұлттың мақтанышы, ыңғайлылық, өркендеу... олардың барлығы өркениеттің дамуына өз үлестерін қосады. Жоғарыда аталған негіздер мен себептер адамзат қоғамында қалыптасқанға дейін өркениеттің қалыптасуын күту мағынасыз. Ислам дінімен аз ғана таныс және мұсылман әдебиетін оқыған әр адам ислам өркениеттің пайда болуы мен өркендеуінде маңызды рөл атқаратын негіздер мен себептерге үлкен мән беретінін біледі. Бұл туралы Құранда да, мінсіздердің хадистерінде де айтылған, сонымен қатар бұл Ислам пайғамбары (ДБАР) мен мінсіз имамдардың (ДБМ) өмірінде айқын көрінеді. Сонымен қатар, Ислам бұған қалай мән берсе, басқа дін бұдан былай мән бермейді. Али Акбар Велаяти былай деп жазады: "егер біз Ислам ойының қайнар көздерін, яғни қасиетті Құранды және Алла Елшісінің (ДБАР) және ең қадірлі имамдардың (ДБМ) сөздерін қарастыратын болсақ, онда біз Алла Тағала Мен оның сайланған құлдары мұсылмандарды ғана емес, басқа діндердің пұтқа табынушылары мен ізбасарларын ойлау мен ақыл-ой қабілеттерін қолдануға шақырғанын білеміз. Исламдағы ой-пікірдің маңыздылығы соншалық, Алла тағала сенушілерден соқыр сенім тілемейді. Алла тағала монотеизмнің – сенімнің басты негізі – ойлау және білімге ұмтылу арқылы қол жеткізілуін қалайды".
Бүгінгі таңда бүкіл әлемді қамтыған адамзат өркениеті тарих бойындағы әртүрлі халықтар мен ұлттардың еңбектері мен күш-жігерінің жемісі болып табылады. Исламның қазіргі өркениеттің қалыптасуына қосқан үлесі де зор. Білім мен ғылымның даму көлеңкесінде пайда болған ислам мәдениеті батыс мәдениетіне көп нәрсе берді. Жалпы алғанда, білім мен мәдениеттің исламнан батысқа ауысуы келесі жолдармен өтті:
1. Мұсылмандар Испанияда, Италияда, Сицилияда христиандармен қарым-қатынас арқылы, сондай-ақ крест жорықтарында, сондай-ақ әртүрлі тарихи дәуірлердегі ислам және христиан мемлекеттерінің шекаралас жерлерінде. Христиандар мұсылман өркениетін таныды, ислам мәдениетімен танысты.
2. Мұсылман ғалымдарының еңбектерін еуропа халықтарының тілдеріне аудару арқылы. Ай хижраның бесінші-жетінші ғасырынан бастап араб тілінен латын және басқа тілдерге көптеген кітаптар мен трактаттар аударылды.
3. Еуропалық ғылыми орталықтарда мұсылман ғалымдары мен зерттеушілерінің кітаптары мен еңбектерін оқыту арқылы.
Данат Жанатаев, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты;
Шман Сағди Қуанышұлы, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің магистранты.