Идеалистік философия

                                                       Идеалистік философия
Идеалистік философия осы ғылымның шеңберінде идеализмді негізге ала отырып, барлық бағыттар мен концепциялар ретінде түсініледі. Сондықтан философиядағы бұл бағыттар мен концепциялардың мәнін түсіну үшін идеализм ұғымының өзімен қатар оның салдарымен де танысу керек.

Идеализм ғылымдағы іргелі принцип болып табылады, ол тар мағынада болса да, материалды емес (идеалды) материалдан басымдылығын бекітеді. Сондай-ақ кез келген құбылыстар мен процестердегі материалдан тыс, сезімсіз, субъективті, бағалаушы және кеңістіктік емес нәрселердің материалдан басымдылығы, ол объективтілікпен, тәндікпен, бағалаусыз сезімдік сезіммен және ұғымды кең түрде қарастыратын болсақ, кеңістіктің болуымен сипатталады. Яғни, көп жағынан идеализмнің материализмге балама екені рас, ал космогониялық (Әлемнің пайда болуы) мәселелерінде бұл ұғымдар көбінесе антагонист ретінде қарастырылады. Олай болса, идеалистік философия идеализмнің барлық қасиеттерін толық қамтитынын түсіну қиын емес.

Идеализм терминін идеалист ұғымымен шатастыруға болмайтынын түсіну маңызды, өйткені соңғысы «идеал» терминінен шыққан, ол өз кезегінде «идея» ұғымымен синоним емес.

Идеалистік философияның өзі басқа пікірлердегі келісімге қарамастан, түбегейлі салдарлары бойынша алшақтайтын екі бағытқа бөлінеді. Бұл бағыттар: объективті және субъективті идеализм, яғни субъективті және объективті идеалистік философия. Бірінші объективті бағыт материалдық емес, яғни идеал кез келген санадан тыс және тәуелсіз өмір сүретінін жарияласа, екінші субъективті бағыт идеалды шындық сананың қандай да бір түрінде ғана өмір сүре алады деп бекітеді. Бұл жерде «идеалды» шындық «мінсіз» сөзінің синонимі емес екенін түсіну маңызды, терминдердің нақты мағынасын түсіну және ғылыми қабылдау филистерден ерекшеленеді.

Платон идеалистік философия мәселелерімен айналысқан тарихқа белгілі адамдардың бірі болды. Бұл ойшыл үшін идеализм дүниені ақылмен қабылдаудың дуалистік шоғырында ұсынылды. Бірінші бөлім – заттардың шынайы мәнін – олардың мәңгілік және нақты болатын идеяларын қабылдау және сезіну, ал екінші бөлім – заттардың сан қырлы, алдамшы және уақытша болатын заттық түрінде сезінуі.

Біз әртүрлі діни ойшылдардың – діни-идеалистік философияны жақтаушылардың пікірін жоққа шығарамыз, бұл анық анти-ғылыми немесе ғылымнан тыс, мұнда, мысалы, идея кез келген нәрсенің, құбылыстың немесе процестің мәңгілік және дәл бейнесі ретінде түсінілді. Құдайдың санасындағы шынайы идея ретінде. Философиядағы идеалистік бағыттың мұндай жақтаушылары Джордж Беркли болды, ол материализмді жақтаушыларды ең жақсысы дөрекі атеистер, ал ең сорақысы атеизмнің секташылары деп атады.

Идеалистік философиядағы жаңа сөзді, алайда, осы ғылымның көптеген салаларындағы сияқты, қиыннан басталатын құбылыс ретінде өзінің трансцендентальдылығымен идея мен идеалды сананы тануды шектеген Иммануил Кант айтты. Яғни Кант өз концепциясының формальды идеализммен тікелей параллельдерін жүргізді.

Кант германдық классикалық философияның негізін салушы ретінде өз дәуірінің ойшылдары тұжырымдаған идеализмнің басқа түрлерінің пайда болуына түрткі болды. Мысалы, Гегельдің абсолютті идеализмі, Шеллингтің объективтілігі, Фихтенің субъективтілігі. Идеалистік философиядағы бұл көзқарастардың арасындағы негізгі айырмашылықтар мынада: Кант дүниенің өзінің толықтығы мен толықтығын, бірақ оның кейбір бөліктерінің ақылға қонымсыз танылмайтындығын бекітті. Фихте субъектінің санасынан тыс шындықты (қоршаған ортаны) соңғысы үшін шектелген, сондықтан ақыл-ойды ішкі (идеалды) дүниені көрсетуге және реттеуге итермелейтін деп атады. Шеллинг идеал (ақыл-ой) мен материал арасындағы шекара кез келген объект пен субъектінің сәйкестігі, яғни құпия іргелі принцип деп есептеді. Ал Гегель өзінің абсолютті идеализмімен материалдық шындықты жойып, оған тек біріншісінде ашылған идеалды айту рөлін жүктеді. Яғни, Гегельдің идеалистік философиясы идеализмге абсолютті процестің рөлін берді, мұнда кез келген идеяның имманентті тұжырымы диалектикалық түрде жүреді. Иә, бұл пәнді түсіну өте қиын, бірақ терең зерттеу үшін идеалистік философия өкілдерінің әрқайсысының еңбектерімен жақынырақ танысу қажет. Белгілі себептерге байланысты мен сізге мақала аясында соңғысын ұсына алмаймын, оқырман.

Георг Гегель философияны жетілдіруге елеулі үлес қосып қана қоймай, идеализмнің жаңа түрін – абсолютті тұжырымдады. Идеалистік философиядағы абсолюттіліктің негізгі сыны оның шындықтан бөлінуінде жатыр, яғни ол барлық белгілі шарттар мен шамаларды теориялық және абстракциялық тұрғыда салуда жақсы, бірақ оны рационалдылықтың болуы мен өмірінде практикада қолдану қиын. болмыс – адам. Соңғысында ойлау ғылымының зерттеу шекарасы ашылды, онда ол іс жүзінде пайдалы болудан қалды; кем дегенде ақыл-ой эволюциясының осы кезеңінде.

Абилдаев Айбек әл-Фараби атындағы ҚазҰУ магистранті

Жанатаев Данат әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры