Философиядағы «хаос» пен «зұлымдық» ұғымдарының байланысы

«Хаос» ұғымы қазіргі философиялық пікірталастарда кеңінен қолданылады. Бұл терминнің этикалық мазмұны әлі де зерттелмеген аспектілердің бірі болып табылады. Айта кету керек, «хаос» ұғымының этикалық мазмұнын қарастыру тақырыбы Плотин, С. Киеркегаард, В. Соловьев, М. Шелер, Н. Бердяев сияқты философтардың, сондай-ақ В. Афанасьева, Р. Моррис, Н. Омельченко, Л. Свендсен сияқты философиялық ілімдерді зерттеушілердің еңбектерінде қозғалды. Алайда, бұл авторлардың жұмыстары тек осы мәселеге арналды. Атап айтқанда, олар «хаос» және «зұлымдық» ұғымдарының арасындағы байланыс мәселесін талдаған жоқ.

«Хаос» ұғымын этикалық пайымдау тұрғысынан қолданудың алғашқы мысалдарының бірін эллиндік-римдік кезеңнің философтарынан табуға болады. Ежелгі философияның эллиндік-римдік кезеңінің ойшылдарының еңбектерінде біз «зұлымдық» және «хаос» ұғымдарын неоплатонистерде ғана емес, стоиктерде, эпикурийлерде, гностиктерде де байланыстыратын философиялық пайымдауларды көре аламыз. Алайда, біріншісі (мысалы, Марк Аврелий) хаостың бар екендігі туралы идеяны жоққа шығарады, екіншісі (мысалы, Эпикур) хаос пен зұлымдық туралы кейбір жалпы идеялар туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, сенімділікпен біз «зұлымдық» және «хаос» ұғымдары арасындағы байланысты көрсетудің неоплатоникалық нұсқасы туралы ғана айта аламыз. Сондай-ақ, орта ғасырлардағы бірқатар ойшылдар өз еңбектерінде «хаос» сөзі пайда болатын Эритрея сивилласының әйгілі сөздерін қарастырады, бірақ бұл жерде біз философиялық тұжырымдамамен емес, поэтикалық бейнемен айналысамыз.

Жаңа уақыт философиясында хаос туралы көп айтылды. Кейбір авторлар (мысалы, Г.Лейбниц) оның бар екенін жоққа шығарды. Хаостың бар екенін мойындаған ойшылдар, ең алдымен, космогониялық, сондай-ақ осы тұжырымдаманың мазмұнының эстетикалық проблемаларына назар аударды. Бірінші және екінші мысалдарды И. Канттың философиясынан көруге болады.

Кант өз еңбектерінде (ең алдымен критикалық кезеңге дейінгі жұмыстарда) ғаламның эволюциясы туралы теориялары тұрғысынан хаос туралы көп жазады, сонымен қатар өзінің эстетикалық идеяларын ұсынады. Сонымен, жалпыға ортақ табиғи тарих пен аспан теориясында неміс философы былай деп жазады: «қиялдың күшімен аяқталған жаратылыстан тыс хаос кеңістігіне өту және әлем сферасының жанындағы таза табиғаттың біртіндеп қалыптаспаған кеңістікте қалай жоғалатынын көру қалыптасқан». [1, 210].

Хаосқа оң көзқарас бірқатар ойшылдарға тән болды. Мұнда, мысалы, хаосты түсінуді адамды жетілдірудің маңызды шарты деп санаған Ф.Шеллингтің ұстанымын атап өтуге болады. Ол үшін хаос «шексіздіктің символы» болып көрінеді. Шеллингтің айтуынша, хаос туралы ойлау «философияға алғашқы қадам» болып есептеледі. Ойшыл хронологиялық тұрғыдан алғашқы дерексіз ұғым, алғашқы философиялық тұжырымдама «хаос» ұғымы болды деп тұжырымдайды [2,197].

Мұндай пайымдаудың тағы бір мысалы Ф.Шлегель «Ең жоғары сұлулық, тіпті ең жоғары тәртіп – бұл үйлесімділік әлеміне айналу үшін махаббаттың жанасуын ғана күтетін сұлулық пен хаос тәртібі» деп мәлімдейді [1,387]. Бұл философ және басқа романтиктер (мысалы, Новалис) хаостың болуына ынталы екендігін аңғартады.  Ф. Шлегель үйлесімділікті құру үшін хаосты соншалықты маңызды деп санайды, тіпті бізге өзгеруді қажет ететін біздің өміріміздің сегменттеріне хаостың бағыттаушысы болуды ұсынады.

Алайда, көріп отырғанымыздай, Ф.Шеллинг те, Ф. Шлегель де хаос ұғымын этикалық емес, эстетикалық тұрғыдан түсінеді. Олардың хаос туралы егжей-тегжейлі ілімдері, сондай-ақ И.Канттың хаос туралы идеялары «хаос» ұғымының мазмұнын этикалық санаттармен (мысалы, «зұлымдық» және «жақсы» санаттарымен) байланыстырмайды. Осылайша, адамгершілік тұжырымдамаларынан тыс, хаосты оң түсіндірудің нұсқалары әбден мүмкін екенін көрсетеді.

ХХ ғасырда бірқатар авторлар хаос туралы жазғанына қарамастан, бұл тұжырымдаманы этикалық тұрғыдан санайтындар аз. Мысалы, Ж. Делеуз және Ф. Гваттари немесе И. Пригожин сияқты хаос мәселелерін зерттеушілердің еңбектерінде «хаос» ұғымының этикалық жағы туралы айтылмайды. ХХ ғасырда «хаос» және «зұлымдық» ұғымдарының өзара байланысы мәселесін қозғаған авторлардың ішінде М. Шелер мен Н.Бердяевті атап өтеміз.

М. Шеллер қазіргі әлемнің реттегіш негізі рацио емес, махаббат деп жазды. Ол атап өткендей," ordo amoris " - бұл Құдайдың тәртібі ретіндегі әлемдік тәртіптің өзегі. Алайда, Шеллер "ordo amoris" - те хаос бар екенін айтады. М. Шеллер бұл туралы былай дейді: «егер әлемде өшпенділік болса, онда әлемде махаббат жүйесінде хаос та болуы тиіс» [3, 96]. Бір немесе басқа адам «махаббат жүйесіндегі хаосты жек көреді» деп болжай отырып, Шеллер хаосты зұлымдықтың қажетті шарты деп жариялайды.

Николай Бердяев хаосты этикалық түсіндірудің сәл өзгеше нұсқасын ұсынды. Ол «адам жануарлардың хаос элементіне құлады» деп жазады [1,149]. Бердяевтің пікірінше, бұл күйден шығу белгілі бір білім алу болып табылады. Ол былай деп жазады: «білім-бұл хаостан ғарышқа, қараңғылықтан жарыққа апаратын жол».

Тағы бір заманауи автор - Р. Моррис қазіргі әлемнің күрделілігі туралы жазып, «хаос» және «зұлымдық» ұғымдарын ғана емес, «бостандық» және «хаос» сияқты ұғымдарды да байланыстырады. Оның айтуынша, «бостандық пен шығармашылықтың көптеген орталықтары болғандықтан, әлемде хаос пен трагедияның сөзсіз элементі бар» [2, 60].

Осы қысқа зерттеудің соңында біз хаосты зұлымдық ретінде түсіндіретін философтар ұсынатын хаосқа қатысты іс-қимыл бағдарламасын көрсету қажет деп санаймыз. Жоғарыда айтылғандардың негізінде біз келесі қорытындыға келдік. Философиялық ойдың тарихында «хаос» ұғымының этикалық түсіндірмесінің мысалдары бар (атап айтқанда, Плотиннің, С. Кьеркегаардтың, В. Соловьевтің, М. шелердің, Н. Бердяевтің философиялық құрылыстары туралы). Алайда, хаос туралы философиялық ілімдер де бар, оларда этикалық компоненттер жоқ (атап айтқанда, бұл И.Кант, Ф. Шеллинг, Ф. Шлегель, Ж. Делеуз және Ф. Гваттари, И. Пригожин).

Этикалық мәселелерді көтеретін хаос туралы біз анықтаған барлық теориялар осы ұғымдар арасында тұжырымдамалық корреляцияның болуын ескере отырып, хаос пен зұлымдық арасындағы байланысты қарастырады. Бұл ілімдердің маңызды ерекшелігі - олардың барлығы Құдай туралы бұйрыққа негізделген. Сонымен қатар, хаосты этикалық тұрғыдан айыптау тек құдайдың христиандық идеяларымен ғана емес (мысалы, дамбаның хаос туралы идеялары) рухтандырылуы мүмкін.

Эстетикалық проекцияда «хаос» ұғымын қарастыратын авторлар оған бейтарап қарайды немесе оны жақтаушылар ретінде әрекет етеді (мысалы, Ф.Шлегель трансформацияны қажет ететін салаларға хаостың бағыттаушысы болуға шақырады). Алайда, «хаос» ұғымын этикалық мазмұнмен толтыратын философтар хаосты зұлымдық ретінде жеңуді талап етеді. Осы философтардың ішінде бірқатар ойшылдар (С.Киеркегаард, В.Соловьев және т. б.) адамның хаоспен күресу және оны жеңу қабілетін айқын көрсетеді. «Хаос» ұғымының этикалық мазмұнын одан әрі зерделеуді перспективалы деп санауға болады, бұл бізге ХХІ ғасырдың әлеуметтік өмірінің өзгеруі тұрғысынан ерекше өзекті болып көрінеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Лосев А. Ф. История античной эстетики. Итоги тысячелетнего развития. В 2 кн. Кн.2/А.Ф. Лосев. – Харьков: Фолио, 2000. – С. 427.

2. Плотин. Эннеады (ІІ) / Плотин. – К.: УЦИММ–ПРЕСС, 1996. – 240 с.

3. Платон. Тимей / Платон; [пер. С. С. Аверинцева] // Собр. соч. в 4 т. Т 3 / Общ. ред. А. Ф. Лосева и др. – М.: Мысль, 1994. – С.421 – 500.

Жанатев Д. Ж.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,

Айдарқызы А.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

«қазақ филологиясы» мамандығының 1 курс магистранты