Ер адам психологиясы мен тұрмыстық зорлық-зомбылық

Қазақстандағы еркектік концепция – ерлердің өздері және қоғамдағы рөлі туралы түсініктерін қалыптастыратын тарихи, мәдени және әлеуметтік факторлар әсер ететін көп қырлы құрылым.

Тарихи тұрғыдан алғанда, қазақ қоғамы дәстүрлі гендерлік рөлдерді қолдап, ер адамдар әдетте өз отбасылары мен қоғамдастықтарында қамтамасыз етуші, қорғаушы және көшбасшы ретінде қарастырады. Бұл күтулер күш  және сенімділік сияқты қасиеттерге баса назар аударады, сонымен бірге осалдық немесе эмоционалды көріністерге жол бермейді. Бұл дәстүрлі рөлдер әлі де көптеген шеңберлерде ықпалын тигізсе де, теңдік құндылықтарға қарай ауысу бірте-бірте бұл нормаларды сынауда. Қазақ ерлері көбінесе өздерінің мәдени мұралары мен көшпелі жауынгерлік дәстүрлердің тарихи мұраларына сүйене отырып, күш-қуат, төзімділік және қайсарлық қасиеттерін бойына сіңіреді. Жеке қарым-қатынастардағы қиындықтарға, кәсіби ізденістерге немесе қоғам қысымына қарамастан, Қазақстандағы ер адамдар қиындықтарға қарсы табандылық пен төзімділік танытады деп күтілуде.

Қазіргі заман жағдайында қазақ ер-азаматтары дамып келе жатқан қоғамдық күтулер мен гендерлік динамиканың өзгеруімен бетпе-бет келіп отыр. Урбанизация, жаһандану және батыстық ықпалдарға ұшырау жеке автономияға, эмоционалдық интеллектке және жұмыс пен өмірдің тепе-теңдігіне көбірек назар аудара отырып, дәстүрлі еркектік нормаларды қайта бағалауға әкелді. Дәстүрлі еркектік эмоционалды ұстамдылыққа баса назар аударғанымен, ерлердің психикалық денсаулығы мен әл-ауқаты үшін осалдық пен эмоционалды экспрессияның маңыздылығын мойындау өсуде. Ашық диалогты, қолдау желілерін және психикалық денсаулықты хабардар етуді ілгерілететін бастамалар стигмаға қарсы және қазақ ерлерін өз эмоцияларын қабылдауға, қажет кезде көмек сұрауға және басқалармен тереңірек байланыс орнатуға шақырады.

Қазақ ерлерінің қаншалықты мықты, еңбекқор, қонақжай екенін көрсек, бірақ соншалықты үй тұрмысында барлық еркектердің бірдей көзқарасы жоғын байқаймыз. Әркімнің ОТбасы атты сөзін әртүрлі түсінетінін және әйелге деген қарым-қатынаста ой-санасы өзге екенін қазіргі жаңалықтардан естудеміз. Осы еркек психологиясы сонша мықты болса, еркек салмақты болса, неліктен зорлық-зомбылық саны көбейіп, махаббаттары уақытпен шектеліп, көбіне шөп салу құрбаны болуда? Тұрмыстық зорлық-зомбылық, әсіресе ерлер тарапынан жасалатын әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық, күрделі факторлары бар әлемде кең таралған мәселе. Бұл мінез-құлықтың мотивтерін түсіну мұндай зорлық-зомбылықпен күресу және алдын алу үшін өте маңызды.

Осындай проблемалардың салдарын әлеуметтік және психологиялық түрде қарастырсақ, мына бір дүниелердің ер адам қасиеттеріне қайшы, не керісінші қажет екенін көреміз:

Ерлердің жақын қарым-қатынаста әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық көрсетуінің негізгі себептерінің бірі - билік пен бақылауға ұмтылу. Тұрмыстық зорлық-зомбылық жиі қорлаушылардың үстемдігін растау және серіктестерін манипуляциялау құралы ретінде қызмет етеді, қорқыныш пен тәуелділік ортасын жасайды.

Отбасындағы зорлық-зомбылықтың жалғасуына қоғамның көзқарастары мен гендерлік нормалар да ықпал етуі мүмкін. Жас кезінен бастап ер адамдар агрессияға, үстемдікке және бақылауға баса назар аударатын қатаң еркектік стереотиптерге сену үшін әлеуметтенуі мүмкін. Бұл мәдени күтулер қатыгез мінез-құлықты қалыпқа келтіріп, ерлердің әйелдерге билік етуге құқығы бар деген идеяны нығайта алады. Кейбір жағдайларда, тұрмыстық зорлық-зомбылық жасайтын ер адамдар өз өмірінде жарақат алған немесе зорлық-зомбылықтың куәгері болуы мүмкін, бұл үйреншікті мінез-құлық цикліне әкеледі. Зорлық-зомбылық қалыпқа келтірілген ортада өсу адамдарды оның зиянды әсеріне сезімталдықты төмендетеді және ересек жаста зорлық-зомбылық үлгілерін жалғастырады.

Төмен өзін-өзі бағалау, сенімсіздік, қызғаныш және шешілмеген ашу сияқты эмоционалды және психологиялық факторлар да қарым-қатынастағы қорлау әрекеттеріне ықпал етуі мүмкін. Эмоцияларын басқару немесе тиімді қарым-қатынас жасау үшін күресетін ер адамдар өздерінің наразылықтарын білдіру немесе бақылауды бекіту құралы ретінде зорлық-зомбылыққа жүгінуі мүмкін.Тұрмыстық зорлық-зомбылық жасағандар үшін жауапкершіліктің болмауы және зардап шеккендерге қолдау көрсету жүйесінің жеткіліксіздігі зорлық-зомбылық циклдарын одан әрі жалғастыруы мүмкін. Олардың әрекеттерінің салдары және кеңес беру және баспана сияқты ресурстарға қол жетімділігі болмаса, ер адамдар өздерінің қорлау әрекеттерін жалғастыруға батыл болуы мүмкін. Тұрмыстық зорлық-зомбылық циклін бұзу қиын болғанымен, қатыгез ер адамдар дұрыс қолдау және араласу арқылы мінез-құлқын өзгертуі мүмкін.

Өзгерістің алғашқы қадамы - өз әрекетін мойындау және жауапкершілікті алу. Зорлық-зомбылық жасайтын ер адамдар өздері келтірген зиянды мойындауы және олардың мінез-құлқының серіктестері мен отбасыларына әсерін түсінуі керек. Бұл олардың әрекеттері үшін теріске шығаруға, ақтауларға және ақтауларға қарсы тұруға дайын болуды талап етеді.

Үйдегі зорлық-зомбылыққа ықпал ететін зиянды көзқарастар мен нанымдарға қарсы тұру үшін білім беру және хабардар ету бастамалары маңызды. Гендерлік теңдікті, эмпатияны және сыйластық қарым-қатынастарды ілгерілету арқылы қоғам еркектік пен зорлық-зомбылық төңірегінде мәдени нормалар мен үміттерді өзгертуге көмектесе алады.

Құқықтық және әлеуметтік қолдау жүйелері зорлық-зомбылық жасаушыларды өз әрекеттері үшін жауапкершілікке тарту және аман қалғандар үшін қауіпсіздік пен ресурстарды қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Құқық қорғау органдары, соттар және қоғамдық ұйымдар кінәлілерді құқықтық салдарлар арқылы жауапкершілікке тарта отырып, аман қалғандарға қорғау ордерлерін, кеңес беру қызметтерін және тұрғын үй көмегін ұсына алады.

Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу мектептерді, жұмыс орындарын, конфессиялық ұйымдарды және басқа да мекемелерді тартатын жалпы қауымдық күш-жігерді талап етеді. Байқаушылардың араласуын ілгерілету, жастарды салауатты қарым-қатынастар туралы оқыту және тәуекел тобындағы адамдарға қолдау көрсету арқылы қауымдастықтар қауіпсіз ортаны құру және зорлық-зомбылық циклін бұзу үшін бірлесіп жұмыс істей алады. Өзгерістер мүмкін болғанымен, ол өзін-өзі бағалауды, жеке өсуді және жауапкершілікті талап етеді. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың түпкі себептерін жою және зардап шеккендерге де, қылмыскерлерге де қолдау көрсету арқылы қоғам жақын қарым-қатынастардағы зорлық-зомбылық пен зорлық-зомбылықсыз болашаққа қарай жылжи алады.

Автор: Түзелбай Ақшолпан

Жетекші: Н.Б.Рушанова, аға оқытушы