Ата-баба құндылығының кешегі өткен арап-парсы өркениетіне үлесі әлі бағамдалған жоқ. Тіпті, оған кірісуге рухани-психологиялық әзірлігіміз туа қоймай отыр. Себебі, бізге бұған дейін сіңірілген таным мен білім бойынша - қасаң қағида – біз төрт құбыланың бәріне шәкірт халық болыппыз! Осы стереотип біздің басқаға ұстаз болғандығымызға ылғи да күмән тудырумен келеді.
Бірақ тарихта қалған-құтқан дерек пен мәлімет басқа жағдайды алдымызға тосумен келеді... Бір ғана Л.Н.Гумилевтің «Открытие Хазарии» сипатсөзіндегі (очерк) мына үзіндіде кәдімгі қазақы (түркілік) терминді белгілі тарихшы да парсылық құндылыққа балап, пайымдайды: «Так как при определении расстояний мне неоднократно приходилось обращаться к местным жителям,то я волей-неволей усвоил среднеазиатскую меру длины – чакрым (шақырым-С.Е.).Определить длину чакрыма в метрах было невозможно: он был то длинный, то короткий, но в вариациях наблюдалась строгая закономерность. Если идти в гору или по болоту – чакрым короткий, если с горы или по хорошей дороге – длинный, а все прочие величины располагались между этими лимитами.Собственно говоря, чакрым был мерой длины, а усилий, которые человек должен был затратить, чтобы достигнуть цели... И тут мне пришла в голову мысль, что таджикский «чакрым» не что иное, как персидский «фарсанг» (арабизированная форма - фарсах), и тогда следует учитывать не абстрактную длину, а проходимость перекочевок». Осы үзіндідегі «чакрымның» - «шақырым» екендігін ешкім жоққа шығара алмайды, оның парсылық не тәжіктік екені тіпті де мүмкін емес.
От глагола чакырырга (звать) — расстояние, на удалении которого можно расслышать крик. https://ru.wiktionary.org/wiki/ - Татарша нұсқасы.
Сол секілді «фарсанг» - барсаң, фарсах – барсақ екендігінде тағы да шүбә жоқ! Бұлар «да шақырым» секілді анықталады: барсаң/барсақ – белгілі бір мезеттегі атпен желе жортып жетуге (жаяуларға қатыстылығы күмәнді) болатын арақашықтық. Фарсах (парасанг, парасанга, фарсанг, фарсаг, санг, таш, йигач, персидская миля) (греч. παρασάγγης) — персидская мера длины; обычно расстояние, которое проходит караван до очередного отдыха, привала или, иначе, расстояние, которое можно пройти пешком за час.
Сайып келгенде, бұлар – кешегі түркілік өркениеттің жұрнақтары мен жұқаналары ғана! Бүкіл болмысымен, жұрнақ-жалғауымен менмұндалап тұрған сөзімізді қалай біреуге бере салуға болады?! Бір қызығы, фарсахтың парсыша бару/келу екендігі айтылған ешбір түсіндірме жоқ...Егер арап пен парсы әлемі түркілік сөз бен ұғымды арақашық термині ретінде қолданса, басқа жағдайда нені қолданбағаны?! Бұларды арап-парсылардың далаға келіп сатып не сұрап алмағаны тағы мәлім. Арап пен парсы өркениетінде түркілердің ойып тұрып орын алатынын осы 3 сөздің өзі-ақ әйгілеп тұр емес пе? Тіпті, теңіз техникасының таптырмас сайманы болған, орысша «маяк» сөзінің өзі түркілік «май йақ! (май жақ)» тіркесінен екендігін қалайша жоққа шығарасың?!
Әрине, ғылымға тиіп-қашып кірісуге болмайды, үзіп-жұлып тұжырымдауға және болмас. Бірақ айтқымыз келгені – есемізді жіберген есалаң уақыттан кегімізді алатын сәт туғандығын жас ұрпаққа жеткізгіміз келіп еді. Бүгінде «Болашақ» жобасымен әлемнің түкпірін аралаған жас ғалымдар нан табумен емес, ұлтқа қам табумен айналысар кезде технократ Қаныш Сәтбай атамыз секілді көздің бір қырын гуманитарлық, этнотанымдық ғылым саласына аударудан танбаса екен деген тілек.