«БУДДИЗМ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?»
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университет
Философия және Саясаттану факультетінің Дінтану мамандығының 1 курс студенті
Дүйсенбек Т.
Жетекшісі аға оқытушы Тунгатова У. А.
Буддизм - дүние жүзіндегі 500 миллионнан астам адамның діні. Бұл адамдардың көпшілігі Азияда тұрады, бірақ басқа континенттерде маңызды буддистік қауымдастықтар бар. Екі негізгі будда дәстүрі бар: Тхеравада (хинаяна) және Махаяна. Буддизм қатаң дін емес және жиі өмір философиясы ретінде сипатталады.
Будда кім болды?
Тхеравада жазбаларына сәйкес, Будда (Сиддхартха Гаутама) біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырда дүниеге келген. Ол қазіргі Непалдағы шағын патшалықтың билеушісі Шуддходан патшаның ұлы болды. Ол дүниеге келгеннен кейін көп ұзамай баланың болашағын болжау үшін сегіз брахмандарды шақыртады. Жеті брахман жас ханзада не ұлы билеуші болады, не дүниелік ләззаттардан бас тартып, қасиетті адамның өмірін өткізеді деп болжаған. Солардың бірі болса да, баланың қасиетті адам болатынына сенімді болады. Патша ұлына деген үлкен дүниелік амбицияларға ие болды, сондықтан ол ханзаданы патша сарайының шегінде ұстады. 29 жасында ханзада сарай қабырғасынан құтылып, сыртқы әлеммен алғаш рет кездеседі. Оның алғашқы бұл кездесулері жазбаларда төрт белгі ретінде белгілі болды. Будда қарт адамды, ауру адамды, мәйітті және дүниенің барлық эстетикасын көргенде, рухани ізденіске баруға бел буады. Бұл аңсау ол байқаған азаптың мәңгілік аяқталуын табу еді. Ол ең жақсы дін ұстаздарынан дәріс алды, бірақ олардың азапты мәңгілікке тоқтата алмайтынын көрді. Содан кейін ол тәнді теріске шығару арқылы адам рухын азат ете аламын деп есептеп, шектен тыс эстетикамен айналысты. Буддаізденісін тастамады, бірақ ішкі сезімдеріне сеніп, медитациямен айналысуды жөн көрді. Бірде ол інжір ағашының астында отырып, ағартушылыққа қол жеткізбейінше, көтерілмеуге ант еттеді. Бірнеше күннен кейін ол өзінің санасының шектеулерін бұзып, өзін азап пен қайта туылу циклінен босатып, осылайша толықтай жарықтандырылған болмысқа айналады. Дәл осы медитация арқылы Будда буддистер «Орта жол» деп атайтын жолды табады. Өзінің ағартылуынан кейін көп ұзамай, бұрын Сиддхартха деген атпен белгілі болған Будда (оянған) монастырлық тәртіпті құрып, өмірінің қалған бөлігін саяхаттап, ағартушылық жолын үйретумен өткізеді.
Бұл әңгіме Тхеравада ой мектебіне сәйкес келеді және басқа әңгімелерден біршама ерекшеленеді. Тарихи дәлдік те күмән тудырды, бірақ автор Майкл Кэрритерстің айтуынша, «өмір тізбегі шынайы болуы керек: туу, жетілу, бас тарту, іздеу, ояту және босату, оқу, өлім».
Негізгі буддистік ілімдер.
Буддизм екі негізгі бөлімге және ел мен мәдениетке негізделген бірнеше бөлімдерге бөлінген. Буддизмнің негізгі сенімдерінің бірі жиі реинкарнация деп аталады, бірақ бұл мүлдем дұрыс емес. Буддистік сенім реинкарнация емес, қайта туылу туралы. Будда ілімі бойынша өмір азаптардан тұрды. Өмірге келу, ауру-сырқау, қартаю, өлімді бастан кешіру бұның барлығы толассыз азап еді. Ал азаптан құтылу Буддизм ілімінде сегіздік жолымен жүру арқылы жүзеге аспақ. Бұл буддизм ілімі дүниетанымының ең негізгі ұстанымы болып табылады. Буддизмнің уағыздарының өзіне тән ерекшеліктері бар. Буддизмде дүниені жаратушы құдай жайындағы идея айтылмайды. Ол өмірдің қасіреті - нәпсінің тілегіне байланысты деді. Адамның денесі уақытша өмір сүреді. Ал нәпсі қанағатсыз тілегімен, өлімнің қорқынышымен ылғи бейнет туғызады. Сондықтан нәпсінің тілегінен құтылу керек. Ол үшін төрт асыл ақиқатты білу қажет: Азап бар; Азапта себеп бар;Азапта соң бар; Жол азаптың тоқталуы бар.
Буддизмде түпкілікті мақсат - қайта туылу циклін бұзу және ағартушылыққа немесе нирванаға жету. Нирвана – азат болу, рақатқа кенелу. Алайда Будда нирвананың толық анықтамасын бермеді. Айта кету керек, «Будда» термині көбінесе буддизмнің негізін қалаушы Сиддхартха Гаутамаға қатысты, бірақ толық ағартушылыққа немесе нирванаға жеткен кез келген адамды Будда деп атауға болады.
Діни топтар мен дәстүрлердің көпшілігінде негізгі наным – Жоғарғы болмысты, басқаша айтқанда, Жаратушы Құдайды қабылдау. Дегенмен, барлық буддистік дәстүрлерде медитацияның маңыздылығы басты сенім болып табылады. Бұл азаттық жолы деп саналады - адам азаптарының соңы. БуддистерҚұдайға сенбейді, шын мәнінде буддизм мұндай түсінікті жоққа шығарады және Құдайды адам қорқынышының жауабы деп санайды. Буддистік идеологияға сәйкес, адамдар қорқынышты және дұшпандық әлемде өздерін жұбату үшін Құдай идеясын жасайды. Алғашқы адамдар жабайы жануарлардан және күн күркіреп, найзағай сияқты табиғат құбылыстарынан қорқып өмір сүрген. Буддистер Құдай туралы түсінік осы қорқыныштан пайда болды деп есептейді: олар сондай-ақ Құдайдың бар екенін дәлелдейтін ешқандай дәлел немесе зерттеулер жоқ деп санайды, сондықтан адамдардың бақытты немесе мағыналы өмір сүруі үшін Құдай қажет емес. Өйткені, буддистердің айтуынша, миллиондаған адамдар Құдайға сенбестен бақытты болды. Ал мұсылмандар Алланың еркіне мойынсұнбай, шынайы бақытқа қол жеткізу мүмкін емес екенін анық біледі. Қорқынышты Ислам діні Аллаға толық сенім артқанда ғана жеңуге болады дейді.
Карма ұғымы Будда пайда болғанға дейін болған, бірақ ол оны анықтап түсіндірді. Қарапайым тілмен айтқанда, карма заңы адамдар арасындағы теңсіздікті түсіндіреді. Буддизм бойынша теңсіздік біздің бұрынғы әрекеттеріміз бен қазіргі әрекеттеріміздің нәтижесі болып табылады. Біз өз бақытымыз бен қайғымызға жауаптымыз. Біз жұмақты немесе тозақты өзіміз жасаймыз; біз шын мәнінде өз тағдырымыздың сәулетшілеріміз. Буддизм бізге ештеңе тұрақты немесе тұрақты емес, өзгерту мүмкін және әрекеттердің салдары бар екенін айтады. Не ексең, соны орасың деген христиандық теориямен салыстыруға болатын ұғым немесе Құрандағы: «Егер жақсылық жасасаң – өзіңе жақсылық жасайсың, ал жамандық жасасаң – өзіңе жамандық жасайсың». (Құран 17:7)
Буддистік сенімге тікелей қайшы келетін Ислам Құдіретті Жаратушы Құдайдың бар екенін және ол бүкіл әлемді қолдайтынын, мейірімді және жиі кешіретінін үйретеді. Ол жалғыз, серіктері мен серіктері жоқ.
Қорытындыласақ, Буддизм Құдайға сену немесе сенбеу туралы емес, ағартушылыққа жетуге тырысқанда мұндай сенімнің пайдасыз екенін мойындау. Буддизм атеизм емес, ол негізінен нетеизм. Буддизм ешқашан дерлік біртұтас дін болған емес. Будданың өзі Дхарманы «Ақиқат емес, тек барлық ілімдерден жоғары тұрған Ақиқатқа жету құралы» деп есептеді. Буддизмнің негізгі ілімдерін оның ізбасарлары ғасырлар бойы бір-біріне берді, олар Будданың философиялық негіздерін зерттеуге және медитация әдістерін қолдануға тырысты. Буддизм дін ретінде Үндістанда үнді қоғамының таптық күресінің нәтижесінде пайда болды. Ол кезде өмір сүрген варна жүйесі дағдарысқа ұшырап, брахмандардың езгісінің күшеюі қарапайым азаматтардың наразылығын арттырды. Дегенмен, Будда әр адамның өзінше жеке екенін түсінді және оның ілімінің мәнін әркімге жеткізуді маңызды деп санады.
Пайдаланылған дереккөздер мен әдебиеттер тізімі:
1. https://studybuddhism.com/ru/osnovy/obschechelovecheskie-tsennosti
2. Буддизм, новости буддизма - Ассоциация «Буддизм в Интернете» (buddhist.ru) https://buddhist.ru/
3. jasgalym.kz
4. Андросов В. П. Будда Шакьямуни и индийский буддизм. Современное истолкование древних текстов. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2001.
5. www.britannica.com