Буддизм философиясында әлемді жаратқан барлық материалдық емес және материалдық, құдіретті жаратылыстың жаратушысы ретінде Құдай туралы түсінік жоқ. Бұл ресейліктердің дін туралы әдеттегі идеяларынан айырмашылығы. Буддизм космологиясында "Дева" тіршілік иелері бар, оларды қате "құдайлар"деп атайды. Олар ғаламды құрған жоқ және тағдырларды басқармайды, олар басқа шындықтағы қарапайым адамдар.
Сұрақ: "Сіз Буддаға сенесіз бе?"- буддизм философиясында мағынасыз, өйткені Будда бұл шамамен 2500 жыл бұрын өмір сүрген нақты тарихи кейіпкер. Ол біз сияқты қарапайым адам болатын.
Будда туралы айтқан кезде көптеген адамдар Будда Шакьямуниді (Сиддхарта Гаутама) есіне алады, бұл шындық, бірақ ішінара ғана. Ағартушылыққа қол жеткізген буддизмнің кез-келген жақтаушысын будда деп санауға болады және олардың саны өте көп болды. Өйткені, санскриттен шыққан "будда" сөзі "оянған", "ағартылған"деп аударылады. Бірақ Ұлы Буддалар ғана бас әріппен жазылады, мысалы Будда шынайы (Шакьямуни) және өткен ұлы Будда, олар 6-дан 21-ге дейін әр түрлі будда мектептерінің канондарына сәйкес келеді. Басқалардың есімдері кішкентай әріппен жазылады.
Буддизм — бұл ең алдымен философиялық ілім, оның мақсаты-адамды шындықты іздеуге, сансарадан шығуға, заттарды өздері сияқты түсінуге және көруге бағыттау (бұл буддизмнің негізгі аспектілерінің бірі). Буддизмде Құдай туралы түсінік жоқ, яғни.бұл атеизм, бірақ "теизм емес" мағынасында, сондықтан егер буддизмді діндерге жатқызатын болсақ, онда бұл джайнизм сияқты теистік емес дін.
Буддизмнің философиялық мектеп ретіндегі пайдасына куә болатын тағы бір ұғым — бұл адам мен абсолютті "байланыстыруға" тырысудың болмауы, ал дін ұғымы ('байланыстыру') адамды Құдаймен "байланыстыруға" тырысады.
Қарама-қарсы дәлелдер ретінде буддизм ұғымын дін ретінде қорғаушылар қазіргі қоғамдарда буддизмді ұстанатын адамдар Буддаға табынады және құрбандықтар жасайды, сондай-ақ дұғалар оқиды және т.б. мұны көпшілік ұстанатын тенденциялар буддизмнің мәнін көрсетпейді деп айтуға болады, бірақ тек қазіргі буддизм мен оның түсінігі буддизмнің алғашқы тұжырымдамасынан қаншалықты ауытқып кеткенін көрсетеді.
Осылайша, буддизмнің дін емес екенін түсініп, біз осы философиялық ой мектебі негізделген негізгі идеялар мен тұжырымдамаларды сипаттауға кірісе аламыз.
Бұл ілімді әлемді жаратқан Құдай тұрған дін деп атауға болмайды. Буддизм-бұл философия, оның принциптерін қысқаша төменде қарастырамыз. Оқу-жаттығу көздейді көмек бағытта адамның жолы өз-өзін жетілдіру және өзіндік сана.
Буддизмде күнәларды өтейтін мәңгілік жан бар деген идея жоқ. Алайда, адам жасаған және қандай жолмен өз ізін табады-ол міндетті түрде оған оралады. Бұл Құдайдың жазасы емес. Бұл өз кармасында із қалдыратын барлық әрекеттер мен ойлардың салдары.
Данат Жанатаев, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты
Нұрмыш Санжар, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің магистранты