Әзенұлы ӘУБӘКІР, Ерабылай Дәуренбекұлы ӘЗЕН
Л.Н. Гумилёв атындағы ЕҰУ жанындағы «Ноосфера және Тұрақты даму» ЭкБ-орталығы. +7 701 367 79 33. E-mail: segiz-seri@yandex.ruКӨПІРШІК-АТУ ҚҰБЫЛЫСЫН ҒЫЛЫМИ КАТЕГОРИЯҒА АЙНАЛДЫРА ОТЫРЫП, ТЕРЕҢДЕТІП ЗЕРТТЕУ. КАВИТИОНДАРДЫҢ ЕРЕК БОЛМЫСЫ
Алғысөз. Мына Хабарландыруға сәйкес: 2019 жылғы 01 ақпан күні сағат 11.00-13.00 400-аудиторияда РЭТ кафедрасында ғылыми-әдістемелік 2-семинар өтеді. Семинар тақырыптары:3. Газ-сұйықтық ортада қалыптасатын плазмадағы көпіршік-ату құбылысын оқыту ерекшелігі. Ознакомление студентов, магистрантов с явлением кавитации в плазме, образуемой в газо-жидкостной среде.4. Жанартау атқылауы кезіндегі көпіршік-ату құбылысының рөлімен студенттерді, магистранттарды таныстыру. Ознакомление студентов, магистрантов с явлением кавитации при извержении вулкана.РЭТ және Физика кафедраларының ұстаздары, диплом қорғаушылар, магистранттар мен докторанттар шақырылады!Баяндамашы: РЭТ кафедрасының профессоры Дәуренбек Әзенұлы ӘУБӘКІР. 2-семинар өткізілді.Ескертпе. Осы 2-семинардың алдында өткен 2018 жылдың 23 қарашасы жұлдызында 1-семинар мына тақырыптармен өткізілген болатын: 1. Электр құбылысын көпіршік-ату ерен құбылысына негіздеп оқытудың ерекшеліктері. Преподавание электричества через явление-эффект кавитации. 2. Магнит құбылысын көпіршік-ату ерен құбылысына негіздеп оқытудың ерекшеліктері. Преподавание магнетизма через явление-эффект кавитации.
1 Ғылыми-әдістемелік семинар-2 болып өттіСеминарға қатысқандар:1. Жасұзақ МҰҚАН, ф.-м.ғ.к., ЕҰУ ФТФ РЭТ кафедрасының доценті;2. Нұрмұханбет Ермеков, ф.-м.ғ.к., ҚазТБУ, АЖ кафедрасының профессоры;3. Болатжан Дыбыспаев, «Зерде» мектебінің математика пәні мұғалімі;4. Бауыржан Қапсалямов, техника ғ.д., ЕҰУ ЖҒФ Экология кафедрасының профессоры;5. Оқас ҚҰРМАНҰЛЫ, ф.-м.ғ.к., ЕҰУ ФТФ Техникалық физика кафедрасының доценті;6. Арыстан Сарсенов, техника ғ.д., ЕҰУ ФТФ Ядролық физика, жаңа материалдар мен технологиялар кафедрасының профессоры;7. Өткір Қабылбекова, техника ғ.к., ЕҰУ ФТФ РЭТ кафедрасының профессоры;8. Хуралай МОЛДАМҰРАТ, техника ғ.к., ЕҰУ ФТФ ҒТжТ кафедрасының доценті;9. Самат Каримов, техника ғ.к., ЕҰУ ФТФ ҒТжТ кафедрасының доценті;10. Ерболат Абсеитов, ЕҰУ ЖЭФ Стандартизация және сертификация – СжС кефедрасының доценті;11. Асхат Қоңырбаев, ЕҰУ ФТФ РЭТ-47 кефедрасының диплом қорғаушы студенті;12. Елдос Асанбаев, ЕҰУ ФТФ РЭТ-47 тобының диплом қорғаушы студенті;13. Жадыра Дәулетхан, РЭТ-37 тобының студенті;14. Бекжан Берікжанов, ЕҰУ ФТФ РЭТ-37 тобының студенті (семинарда ассистент болды);Баяндама тыңдаушылардың зор қызығушылығын тудырып, көптеген сұрақтар қойылып, соңы пікір алмасуға ұласты. 2 Сұрақтар көктемгі жаңбырша көл-көсір төпеледі... 1) Өткен семинарда «кавитон» деп едіңіз, енді оның орнына «кавитион» деген термин естіп отырмыз, неліктен? (Жасұзақ МҰҚАН). Жауап: Иә, мен «кавитация» сөзінен 1-семинарда «кавитон» неологизмін енгізген едім, бірақ ол сөз көптен бері қолданыста бар болып шықты (Интернетті қараңыз!), сондықтан «CAVITation» және «IONization» деген екі сөздің басын қосып, жаңаша термин енгіздік [1].2) Математикалық тұрғыдан «кавитион», «кавитация» – көпіршік-ату қалай өрнектелер екен, қандай теңдеулер, функциялар қажет? (Болатжан Дыбыспаев)3) Кәдімгі көпіршіктерді күнделікті көріп жүрміз, ал көзге көрінбейтін микро-көпіршіктердің – кавитиондардың нуклондық, атомдық деңгейде бар болатынына қалай иланамыз, сонан соң энергияның сақталу заңы қалай ескеріледі бұл айтылған түрленулерде? (Нұрмұханбет Ермеков)4) Судың ортасында пайда болатын көпіршіктердің кавитация туындатуын түсінуге болады, ал ауадағы көпіршіктер қалай қалыптасады, олардың қабыршағы, ішкі дүниесі неден құралады? Осы зерттеулер нәтижесі байланыста, телекоммуникацияда жаратуға юола ма? (Өткір Қабылбекова)5) Жарайды, «кавитион» ЭБ ретінде микро деңгейде қарастырылады делік, онда диалектиканың заңы бойынша бар деп дәлелдеп отырған ci1 түріндегі кавитион үшін анти-бөлшек болуға тиіс, оны қалай атайсыз және де оның бар болуын негіздеуіңіз қалай болмақ? Уақыт қалай ескерілмекші? Көпіршік-ату құбылысын қалай фазалық өтулермен түсіндіруге болады немесе керісінше – көпіршік-ату фазалық өтулерге қатысты құбылыс па? Кавитион ЭБ ретінде заттардың қозғалысын туындатушы бөлшек дедіңіз, ал сонда оны мюон ЭБ салыстыруға бола ма? Кавитион ЭБ көмегімен жарық құбылысын туындататын фотонмен “туыстастыруға” болады екен, онда оның өзі қандай жылдамдықпен қозғалады, осы күні постулат ретінде ең жоғарғы мүмкін жылдамдық деп тұжырымдалып жүрген c жылдамдығынан асып кете ала ма? Плазма ортасында кавитионның рөлі ойға қонымды, ал қатты денелердегі рөлі ше? Неліктен еңбекте кавитация “мойындалмаған” делінген? (Арыстан Сарсенов)6) Масса туындататын бозонмен салыстырғанда кавитион ЭБ түрінде қозғалыс туындатады екен және де жоғарғы температуралы жылу энергиясын бөліп шығаратын көрінеді, оны біз бүгінгі семинарда плазма, жанартау атқылауы кезінде, Күннің ішінде, бетінде, айналасында, тәжінде пайда болатын өте зор шамалы температуралардың мысалдарынан көрдік, ал сол температуралық үдерістер ұзақ уақытқа созылса, бүкіл ортаны, айналаны өртеп жібермей ме? Физиканың элементарлық бөлшектер теориясында бір ЭБ екіншісіне белгілі бір жағдайларда ауысып кетеді, мысалға, протон – электронға және керісінше электрон – протонға, протон – нейтронға, нейтрон – протонға, міне осындай микро-әлемдегі трансмутациялық жағдайларды, түрленулерді «кавитион» көмегімен қалай түсіндірір едіңіз? (Оқас ҚҰРМАНҰЛЫ)Сұрақтарға баяндамашы мүмкіндігінше толық жауап берді.
3 Пікір алмасу тыңдаушыларды сабасына түсіріп, жасампаздыққа бет бұрды Пікір алмасуда Арыстан Сарсенов, Болатжан Дыбыспаев, Нұрмұханбет Ермеков, Өткір Қабылбекова, Оқас ҚҰРМАНҰЛЫ және баяндамашының өзі семинар бойынша ойларын ортаға салды, сонымен қатар жаратылыстану ғылымдарының зәрулі мәселелері талқыланды, атап айтсақ: Г.В. Шуваевтың «Программа построения “Ноосферы”» кітабының және Ю.В. Буртаевтың М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде баяндаған «Кирпичики мироздания. Из чего состоит всё?» деген мақалалар топтамасының нәтижелері егжей-тегжейлі сөз етілді.
Ораторлар бір ауыздан жаратылыстану ғылымдарының әртүрлі салаларында келелі өзгерістер, тіпті ғылыми революциялар жүріп жатқандығын мойындады. Әсіресе физика саласы көптеген дүмпулердің аренасына айналуда, соның бір көрінісі Д.Ә. ӘУБӘКІРДІҢ талқыланған «Физиканың кей ғылыми категориялары радиотехника, электроника практикасы мен телеком-муникациялар жүйелерінде (Көпе-көрнеу тылсым түбегейлі күш – көпіршік-ату). Ряд научных категорий физики на службе практики радиотехники, электроники и в системах телекоммуникаций (Непризнанная сила кавитации – фундаментальный феномен). Row of scientific categories of physics on the service of practice of radio engineering, electronics and in telecommunications systems (Unrecognized force of cavitation is a fundamental phenomenon)» атты үш тілде дайындалып жатқан еңбегінің жай-жапсары.
Ортақ пәтуалы пікір: «Еңбектегі физикалық тұжырымдамаларды математикалық аппаратпен нығайту қажет және де бастапқы кезеңінде айтылған практикалық кавитион мен көпіршік-атудың қолданыстар ауқымын кеңейтіп, заманауи байланыс технологияларына, телебайланыс жүйелеріне зерттеу нәтижелерін кіріктіру керек, ол үшін олардың әлеуеті жетерліктей көрінеді!..».
4 Кейбір сұрақтарға жауаптар:
Болатжан Дыбыспаевтан 2-1-сұрақ: «Кавитион» – корпускул да емес, толқын да емес, «кавитация» – көпіршік-ату үдерісі құбылмалы – пульсациялық тектес корпускулдық пен толқындық таралымдар үшін аралық үдеріс – жоғарғы жиілікті құбылмалы тербелмелі қозғалыс – ЖЖҚТҚ (ВЧПКД – высокочастотное пульсирующее колебательное движение – high-frequency pulsating oscillatory motion - HFPOM) деп білеміз. Сондықтан да, Максвелдің электродинамикалық теңдеулер жүйесі оларды бейнелеп, зерттеуге жарамайтын секілді. Мұнда басқаша математикалық аппарат құру керек болады... Өйткені ЖЖҚҚ не тікелей толқын, не тікелей корпускул болып таралмайды, кезекпе-кезек жарылып-толықсып, жарылып-толықсып – жарқ-жұрқ етіп отыратын ерен құбылыстардың үздіксіз тізбегі екен.Менің ойымша, Пуанкаренің (қайтымды) логистикалық әдісін қолданған дұрыс болар және де фотон болсын, электрон болсын немесе басқа ЭБ болсын, егер ол кавитионға айналып, қозғалыс туындататын болса, онда ол бір текті теңдеумен өрнектеліп, тек нәтижелері сол қозғалыстың және де соның тууына себепкер ЭБ параметрлеріне сәйкес әртүрлі сипат алмақ.10-02-2019 күні Дәурен Садықұлы Ахметбаевпен (техника ғылымдарының докторы, электротехник-маман, С. Сейфуллин атындағы ҚазАТУ прфессоры) кездесіп мәселені талқыладық (ол кісі 1-2-семинарларда бола алмай қалған еді, бірақ ауызша көптен бері ақылдасып жүрген әріптес-маман!), сонда түйген кейбір ой-топшылаулар мен тұжырымдар:- ЭҚК – өткізгіш пен оның айналасындағы өрісте атомдардағы ӘЯК жеңіп, электрондарға еркіндік әперетін күш, ал менің пайымдауымша, ЭҚК еркін электрондар өткізгіш бойымен қозғалғанда, солар туындататын күш(?);- ЭМӨ – электр-магниттік өрістің энергиясы дегеніміз – ЭМӨ ортасындағы электр кернеулігі мен магнит кернеулігінің көбейтіндісі;- Өткізгіш айналасындағы ЭМӨ пайда болатын ауа ортасы диэлектрик болып табылады және де бұл диэлектрик газды разрядтардың пайда болатын ортасы, ал олар электрлік құбылысты практикада пайдалануда өте кедергі болатын, жағымсыз, апаттық жағдайларға апарып соқтыратын залал құбылыс, олардан уақтылы қорғанып отырмаса, өте қауіпті нәрсе;5 Ұлылар жолының ізімен жүру – шалыс басудан ада етер...
Сонымен де, ci1f – фотоннан түрленген кавитион, ci1e – электроннан түрленген кавитион болсын делік, осы екеуінің өзара бір-бірінен айырмашылығы бар ма? Бар! Өйткені, ci1f – біріншісі жарылғанда бірден жарық квантын шығарады да, дыбысты адам құлағы естімейтін диапазонда қалыптастырады, ал ci1e – екіншісі жарылғанда жарықты бірден адам көзі көретіндей шығармайды, бірақ адам көзі бірден көрмейтіндей етіп, ал дыбысты адам құлағы бірден естімейтін диапазонда қалыптастырады (ЭМ құбылысында олардың бар екенін біз өте жақсы білеміз!). Яғни, жарық квантын шығаруда кавитионның бұл екі түрі бір-біріне ұқсамайды, ал дыбыс шығаруда бұл екеуі бір-біріне ұқсайды. Физикада фотон мен электрон екеуі де ЭБ болып есептелгенмен, фотон – корпускул, ал ЭМҚ туындататын еркін электрон – толқын ретінде есептеліп, қарастырылады. Тиісінше, электрон қозғалатын өткізгіштің айналасында ЭМ өріс пайда болады да, ол мұқиат зерттеледі, ал жарық шығарып қозғалып келе жатқан фотонның айналасында өріс қалыптасады деп, зерттелгенін кездестірмедік. Мінеки, осындай кереғарлықтан келіп, жарық пен электрлік екі құбылысын да ЭМ деп есептеу дұрыс болар ма екен(?) – деген заңды сұрақ туындайды. Егер осы күнге шекті физиканың тұжырымдағанындай болса, адамзат электрлік пен ЭМ құбылысты Күн-Құдай сыйлаған жарықтан керегінше ала бермес пе еді, бір-бір жарым ғасырдай уақыт сарсаңға салынып, электрлікті іздеп, жүздеген тәжірибелер жасап, несі бар еді!? Біздің айтпағымыз – түсінікті: ci1f пенci1e екеуі де кавитион, бірақ әрқайсы өзінше бар болады, өзіндік атрибуттарымен ерекшеленеді, физиканың әзірге еш саласы оларды толықтай сипаттай алмайды, өйткені осы күнге дейін біз құйттап отырған кавитация – көпіршік-ату табиғаттың түбегейлі құбылысы, ал көпіршік-ату күші (КАК) табиғаттағы түбегейлі күштердің (ТТК) – гравитациялық, электрлік, магниттік, әлсіз және күшті ядролық – бесеуінің қатарына қосылуға тиіс алтыншы күш болады деп, ал көпіршік-ату энергиясы (КАЭ) табиғи радиациямен қатар еркін энергия рөлінде мойындалады деп – кім ойлаған. Осы жерде айтпай кетуге болмайтын тағы бір ойдың шеті көрініп тұрғандай: «қоршаған ортадағы радиация мен радиациялық энергия һәм күш бүгінге шекті неліктен ТТК қатарына қосылмаған?». Шынтуайтыне келсек, ТРФ – табиғи радиациялық фон деген тұрақты сөзтіркес баяғыдан қалыптасқан, табиғатты радиациясыз елестету мүмкін емес, ТРФ әлсіз және күшті ядролық күштерге жатпайды, тіптен, тіршілік атаулы ТРФ болмаса, биосфера болып дами алмас еді, бұны мамандар жақсы біледі: флора мен фаунада жасушалық деңгейде зат алмасу ТРФ әсерінің тікелей араласуымен ғана жүреді екен. Әлбетте, ТРФ әсері – күші мен энергиясы көзге көрінбейді екен – деп, осы күнге дейін ТТК қатарына енгізілмегені түсініксіз іс – демекпіз. Сөйтіп, табиғи құбылыстарда орын алып жүрген 7 санының қасиеттілігін ескере отырып (7 ноталық дыбыс бірліктері, 7 кемпірқосақтағы түс бірліктері), біз ТТК құрамын жетіге дейін ұлғайтуды ұсынамыз: «гравитациялық, электрлік, магниттік, әлсіз, күшті ядролық, кавитациялық және радиациялық». Осы арада В.И. Вернадскийдің айтқан тұжырымын еске алмай болмас: «Табиғатта энтропияның қисапсыз ұлғаюына тосқауыл болатын бір ғана күш бар, ол – өздігінен қалпына келіп отыратын табиғи радиация!». Сондықтан да, ТРФ энергиясын Вернадский «еркін энергия» деп атаған. Біздің пайымдауымыз бойынша, еркін энергия рөліне лайық тағы бір энергия көзі бар, ол – КАК, КАЭ! Мінеки, енді жаңа эйнштейндер келіңдер, «Ұлы бірегейлікті – Великое объединение - Great union» заң ретінде дәлелдеңдер де, соның теңдеуін іздеңдер!
Эйнштейн демекші, осы мәнмәтінде (контекст) А. Эйнштейннің 1905 жылғы зерттеулеріне негіз болған 1887 жылы Г. Герц ашқан фотоэффект құбылысына және де «квант» ұғымын ғылым айдынына алып келген М. Планктің 1900 жылы ашқан жаңалығына да тағы бір көңіл бөліп қойғанды жөн көріп отырмыз: бұл жаңалықтар біздің талқылап жүрген ғылыми ізденістерімізге де қатысы болатынға ұқсайды. «Атом ЭМ импульстік сәулеленуді үздіксіз емес, дискретті түрде – үзік-үзік етіп, шақ-шақтап шығарып-жұтады екен, яғни бұл сәулеленудің кванттап шаққандағы энергиясы E= h·υ, мұнда υ – сәулелену жиілігі, h – кванттап әсерлесудегі әр квантқа сай әсер (күш), ол Планк тұрақтысы деп аталады, h= 6,626×10–34 Дж·сек немесе ħ= h/(2·π) – Планк-Дирак тұрақтысы» [2]-[3].
Осы мәнмәтіндегі дискреттілік біздің жоғарыдағы ci1 кавитионы табиғатына байланысты айтқан құбылмалылыққа сарындас, ал жоғарыдағы Шрёдингер теңдеулері туралы талқылаудағы толқындылық ci1 кавитионының тербелмелілігімен сарындас екенін аңғару қиын болмас. Аталмыш ci1 кавитионы үшін толқындылық мүлде жат дей алмаймыз, өйткені жоғарыда ол жарылып-толықсып отырады дедік қой, бұл үдеріс қайта-қайта қайталанған кезде толқынданғандай құбылыс туындатады, бірақ физикада бейнеленетін толқыннан бөлек бұндай көрініс. Сондықтан да, біз бұл құбылысты кавитиондардың қайтымды құбылмалы жарылып-толығатын тербелме феномені – ерен құбылысы демекпіз (ҚҚ-ЖТ-ТФ – ОФ-СВ-ПК – обратимый феномен схлопываний-восстановлений пульсирующих колебаний кавитионов – RP-CR-PO - reversible phenomenon of collapsing-restorations of pulsating oscillations of cavitions). Бұл әдістеме ЭМҚ нақты құпиясын ашудан, оның табиғатын дөп басудан зерттеушілерді бұрып әкетті. Осы әдістемеге сүйеніп, электрлік құбылыс пен магнетизмнің практикада жүзеге асырылған нәтижелеріне қарық болған адамзат бұл құбылыстың басқаша табиғаты болады дегенді естігісі келмеген сыңайлы. Мамандарға келетін болсақ, әңгіме – басқаша ойлауда. Біз бұл ойымызды фотоэффект теориясын талқылау арқылы айқындайық. Бұл теорияны Генрих Герц пен Макс Планктың тәжірибелік һәм теориялық нәтижелеріне сүйеніп, 1905 жылы сол кезде жас ғалым Альберт Эйнштейн жасап, ұсынған болатын. Эйнштейннің теориясына негіз болған жәйт – жарықтың кванттық түрде сәулелену энергиясының әсерімен металдан электрондардың босап шығуы болды. Эйнштейн теориясында фотоэффект былай түсіндіріледі: металға түсірілген жарықтың квантын бойына сіңіріп алған электрон энергияның мынадай шамасына ие болады h·υ. Содан, босап шыққан әр электрон оны өз атомында ұстап тұрған әлсіз ядролық күштің энергиясына тең энергиядан айырылады (ол шаманы Эйнштейн босап шығу жұмысы Aшығ деп атаған!). Шынтуайтына келсек, бұл жұмыс емес, әлсіз ядролық күшті өңгеріп шығуға жеткілікті энергия, мұнда бұл энергияны потенциалдық энергияның баламасы деуге болады, өйткені осы энергияның арқасында электрон өз атомындағы ядроның үстінде ілінген күйде ядроны айнала қозғалады деуге болады, басқаша айтсақ, бұл – электронның атом құрамындағы абсолютті қозғалысының энергиясы, ал Гейзенбергтің сөзімен айтсақ: анықталмағандық жағдайындағы электронның атомда бар болуы, әрекеттенуі (∆x·∆px≥ħ/2)! Эйнштейн электронның босап шығу Aшығ жұмысын пайдаланып, оған дарытылатын кинетикалық энергияны былай анықтайды: m·v2/2 = h·υ - Aшығ (қазіргі жағдайда бұл формуланы былайша жазуға тиіспіз: m·c2/2 = h·υ - Aшығ). Осыдан келіп, Эйнштейн өз теңдеуін жазады:
h·υ = m·v2/2 + Aшығ(қазіргіше жазсақ: h·υ = m·c2/2 + Aшығ). (1)
Әлбетте, дәл сол уақытта жарық жылдамдығынан бастап, атомдағы ядролық күштерге шекті көптеген құпиялар әлі ашылмаған еді, сондықтан біз жаңаша ой топшылап, Эйнштейннің теңдеуін жаңаша қорытып жазуымыз қажет екені хақ. Сонымен, металдан босап шыққан электрон фермионға жататындықтын әлсіз ядролық күшті (weak nuclear force) еңсеретін Ewnf – WNF-энергияны жоғалтады (бұл жоғалтылатын энергияны атомның ионизациялану энергиясы десек те болар еді!), бірақ соның есесіне еркіндік алған электрон (released electron) кавитионға айналып, қосымша “метаморфоз – ғажайып түрлену” энергиясын (energy “metamorphosis” from the transformation of an electron into a cavition) – Ee-c бойына сіңіріп алады. Сондықтан да, еркіндік алып, кавитионға түрленіп шыққан электронның энергиясы мынадай болады: Ere-c= h·υ-Ewnf +Ee-c. Мұндағы “метаморфоз” Ee-c энергиясын еркіндік алған электрон өз атомындағы энергетикалық шұңқырдан – өзіндік миниатюрлі өрісінен алып шығады. Олай болмаған күнде электрон – “жалаң болып, сопиып” (“Naked like a falcon”), өзіндік энергиядан жұрдай болып шыққан болар еді. Осыдан келіп,
h·υ = Ere-c + Ewnf - Ee-c. (2)
Бұны біз көпіршік-ату теориясына сәйкес Эйнштейн теңдеуі деп атаймыз!
Задында, Герц, Планк һәм Эйнштейннің XX ғасыр басындағы кезеңде «кавитация – көпіршік-ату» ұғымы ғылыми категория санатында және де сол ұғымнан тікелей туындаған «кавитион» неологизмі мүлде болмады. Сондықтан да, көпіршік-ату теориясын жасай отырып, біздер осы күнге дейін қол жеткізілген ғылыми жетістіктерді қайта “Эротосфен елегінен” өткізуіміз керек. Олай ету:
- біріншіден, сол классикалық жетістіктерді араға ғасыр салып, тағы бір тексеріп, зерделеу болса;- екіншіден, жаңа жасалып жатқан теорияға ұзақ уақыт бойы сараптамадан өткен – “болары болып, бояуы сіңген” білім-ілім тұрғысынан жасалған сынақ іспеттес болмақ.Енді кавитион өзіне сәйкес электрон босап шыққан соң, өткізгіштің бойына тап болса, онда ол соның бойымен жарықтың c жылдамдығымен, m·c2/2= h·υ-Ewnf кинетикалық энергиясының арқасында зымырай қозғалады да электрлік құбылысын туындатады. Ал, оның “метаморфоз – ғажайып түрлену” Ee-c энергиясын кавитион микрожарылысқа айналдырады, сонда пайда болған қосымша энергия кавитионның қайта қалыптасуына жұмсалады, соның нәтижесінде микрожарылыс қайталанып, сонда пайда болған қосымша энергия кавитионның қайта қалыптасуына жұмсалады, осы үдеріс тоқтаусыз кез-келген ұзақ уақытқа созылмақ... Бұндай құбылыс электронға да, фотонға да тән.
Демек, бұл мәнмәтінде Эйнштейннің классикалық теңдеуі кавитионның қозғалғыштығын және де электр энергиясын қорыту қабілетін қамтамасыз етеді, ал “метаморфоз” энергиясы кавитионның ci1 сапасында бар болуына, әрекет етуіне кепіл болмақ. Осы мәнмәтінде айтылған ойлар сонымен қоса, біздің бұрынырақ тұжырымдаған негізгі нәтижелеріміздің бірін нақтылай түседі: ci1 сапасындағы кавитион өзі түрленіп отырған электронға «қозғалғыштық» қасиет дарытады және де бұл қозғалыс сол электрон үшін салыстырмалы қозғалыс болмақ (электронның өз атом құрамындағы абсолютті қозғалысымен салыстырғанда!).
6 Есеп-қисапқа бір мезгіл ден қойсақ... Кавитионның басқа атрибуттарын анықтайық: период Θ= 1/υ сек, мұнда υ – жиілік, оның мәні фотон үшін: υ= 6·1014 Гц, яғни Θ= 1/(6·1014) = 1,7·10-15 сек; электрон үшін гироскоптық жиіліктің (тұрақты магниттік дөңгелек өрісте) мәні: ω= m·c2/h = 9,1·10-31·9·1016/(6,62·10-34) = 12,4·1019 Гц, яғни периодтың мәні Θ= 1/(12,4·1019) = 8·10-21 сек. Егер магниттік өріс ұзынға созылған болса, онда бұрыштық жиілік ω= e·B/m формуласымен анықталады, ал резонанстық жиілік υ= ω/(2·π) формуласымен анықталады, мысалға B=0,01 Тл болғанда, υ= ω/(2·π)= e·B/(2·π·m) = 10-2·1,6·10-19/(2·π·9,1·10-31) = 2,8·108 Гц, яғни мұндағы период мәні Θ= 1/(2,8·108)=3,6·10-9 сек.
Бұл есептеулер нені көрсетеді? Жоғарыда айтқанымыздай, ci1 кавитионына түрленген ЭБ (әзірге әңгіме арқауы болып отырған фотон мен электрон) классикалық физикадағы толқынның өзі болмағанымен, өте жоғарғы υ жиілікті ҚҚ-ЖТ-ТФ – тербелмелі құбылыс болатынына көзіміз жетіп отыр. Сондықтан да, период ұғымына біз бекер көңіл бөліп отырған жоқпыз. Периодтың әр мәні Θ уақыт аралығында кавитион жарылып-толықсып – қайта қалпына келіп үлгереді. Демек, жуықтап айтқанда Θ/2 уақыт аралығында кавитион жарылып, келесі Θ/2 уақыт аралығында кавитион толықсып, қайта көпіршік қалпына келе қалады. Периодтың көмегімен ci1 сапасындағы кавитион қандай қашықтықты қанша уақытта өңгеретінін оңай анықтауға болады: фотон әр период уақытында Θ·c≈ 1,7·10-15·3·108 = 5,1·10-7 м қашықтық өңгереді; мысалға Күннен Жерге дейінгі қашықтық 14,96·1010 м, яғни Θ·(14,96·1010/(5,1·10-7))≈1,7·10-15·2,9·1017 сек = 4,93·102 сек = 493 сек ≈ 8,2 мин. Демек, Күннен шыққан фотон 8,2 мин уақыт ci1 сапасындағы кавитион түрінде қозғалып, Жерге жетеді. Электрон үшін бір мысал келтірейік: оның жылдамдығы v= 105 м/сек (бұл Т= 300 ºК температурасына сәйкес келетін электронның vТ термо-жылдамдығы болып табылады); бұл электрон әр период уақытында Θ·v= 3,6·10-9·v = (3,6·10-9 сек)·(105 м/сек) = 3,6·10-4 м қашықтық өңгереді; мысалға 1000 км қашықтыққа созылған өткізгіштің соңғы нүктесіне дейін жетуге Θ·(106/(3,6·10-4))= 3,6·10-9·106/(3,6·10-4)= 10 сек қажет, яғни 1000 км созылған ЭТТ (ЛЭП) бойымен қозғалған электрон 10 сек уақытта соның бастапқы нүктесінен бастап, соңғы нүктесіне дейін ҚҚ-ЖТ-ТФ түрінде қозғалып жетеді екен.
7 Атомның кавитиондық нобайы: ескертпенің де ерен маңыздысы болса ше?.. Ескертпе. Атомның құрылымын, қасиеттерін һәм атрибуттарын зерттей келе, біздің көзіміз мынадай қызғылықты жәйтке жеткендей болады: «Атом – нендей феномен – өзінің болмысымен, құрам-құрылысымен көпіршіктің нағыз өзі емес пе екен?» – дегендейін, бір жағынан сұрақ, ал екінші жағынан – болжам: электрондардың энергетикалық шұңқырлары – деңгейлері тұманданып, бұлт аспанды торлағандай атомның ішкі аумағын айнала қоршап тұрады – көпіршіктің қабыршағы іспеттес; осы қабыршақты “керіп” тұратын атомның ядроны ортаға алған ішкі дүниесі, мұнда ядро мен қабыршақтың арасы – вакуум не квазивакуум!
Бұл ескертпедегі жай ғана сұрақ қой. Ал, бұдан туындайтын сұрақтардың сұрағы: «Бұл атом-көпіршік жарыла ма өзі, яғни кавитация – көпіршік-ату үдерісін туындата ала ма?». Бұл супер-сұраққа жауапты Күнге қарап, табуға болады ғой деп топшылаймыз. Шынымен де, Кұн ядросында, қойнында, бетінде һәм айналасында – тәжінде тынбай жүріп жататын химиялық заттардың бір-біріне түрленулері, ядролық һәм синтездік реакциялар, термоядролық һәм қайталама-тіркес реакциялар, жарылыстар мен сәулелену құбылыстары, солардың кейбірі атомдардың жарылуы мен сәулеленуі, ыдырауы мен ионизацияға ұшырауы, бір зат атомынан екінші зат атомына түрленуі арқылы жүретіндігі белгілі. Мысалы Күндегі мына ең көп тараған реакцияны алайық [4]:
2D + 3T -> 4He + n + 17,6 MeV, (3)
мұнда энергия «нейтрондану» оқиғасына негізделгендіктен былай анықталады:
E = m·v2/2 = 1,67·10-27·(5,8·107)2/2 = 2,8·10-12 [J] = 17.6 [MeV] (4)
(1 эВ ≈ 1,6⋅10−19 Дж – [J]; 1 Дж ≈ (1/1,6)·1019 ≈ 6,25·1018 эВ = 6,25·1012 МэВ)
дейтеридің бір атомы мен тритидің бір атомы жарылып, қосылудың арқасында гелий-4 изотопы және бір нейтрон қалыптасады да, соған қосымша 17,6 миллион электронвольт энергия бөлініп шығады [4]. Бұл реакцияның алдын ала протий мен кәдімгі сутегі атомдарының дейтерий мен тритидің атомдарына түрленуі жүреді.
Бұл (3) реакция нейтрондану нәтижесінің арқасында жүзеге асады (m мен v нейтронның массасы мен жылдамдығы, E соның кинетикалық энергиясы), ал сол нейтрондар өз кезегінде протий мен кәдімгі сутегі атомдарының Күн ядросы маңында өте жоғарғы қысым (9·1014 Па) мен температура (150000 oK-нен кем емес) жағдайында жарылып, “метақатты металл” түріндегі фазалық күйге түрленуге ұшырағандықтан пайда болады екен, яғни протий мен кәдімгі сутектің әр атомы жарылып, нейтронға айналады да жоғарыда айтылған реакцияларға араласады. Бұндай ерекше нейтрон қалыпты қысым жағдайына тап болғанда, қайтадан протон мен электронға түрленеді де, атом қалпына келетін көрінеді [4]. Бұндағы ескертпеден бастап айтылған ойлардан мынадай тұжырым жасауға болады: «Көпіршік-ату құбылысы біз уағыздап жүргендей, табиғаттың түбегейлі күштерінің қатарына қосуға әбден лайық, егер біз фотон мен электронға қатысты бұл ойымызды ескертпеге шекті негіздеп бақсақ, енді міне осы ескертпеден кейін атомның өзі де көпіршік-ату ерен құбылысына қатысы бар болып шығады». Ендігіде осы мәселеге байланысты анықталуға тиіс сұрақ: атом-көпіршік кавитионның қай түріне жатқызылғаны дұрыс болады – ci1 ме, әлде ci2 ме?
Анықтамаға сүйенсек, ci1 – атом-нуклондық деңгейдің кавитионы және де негізінен бұл түр элементарлық бөлшектердің еншісіне белгіленген, ал ci2 – молекулалық деңгейдің кавитионы. Атом статусы бойынша осы екі аралыққа түсіп тұр, сондықтан да атомды кавитион деп қарап, зерттеуге әркез екі жақтан немесе жағдай ерекшелігін ескере отырып, бір жақтан келуге болатын сыңайлы. Нейтрондану дегеніміз сондай ерекше жағдайдың бірі болғандықтан, бұл мәнмәтінде атомды ci1 түріндегі кавитион деп қараған жөн демекпіз. Бұндағы ерекшелікті ескерудің тағы бір негізі – нейтронның нағыз нуклондық ЭБ болуында. Дегенмен де, бұл арада нейтрондану нәтижесінде қалыптасқан “уақытша” нейтрон (оны біз t-n деп белгілейміз!) мен атомнан мүлде бөлініп шығып, өзінше дербес ЭБ ретінде қарастырылатын нейтронның (оны біз үйреншікті n деп белгілеуді сақтаймыз!) айырмашылығын ескерген жөн болса керек. Сонымен, t-n-нейтрон уақытша анабиозға ұшыраған жәндік іспеттес, жай-күйі өзгергенде өздігінен метаморфозға – ғажайып түрленуге ұшырап, протон мен электронға айналып, қайта бастапқы атомын құрап шыға келеді. Ғажап емей, немене бұл құбылыс. Әсіресе протий үшін бұл өзі екі бағытты метаморфоз: ең алдымен оның атомындағы жалғыз протон “метақатты металл” жағдайындағы фазалық күйге түскенде t-n-нейтронға түрленеді де, атом осылай нейтрондану қалпында “инкапсуляциаланады”, қалыпты жағдайға тап болғанда, керісінше сол t-n-нейтрон протон мен электронға түрленіп, протидің инкапсуляциаланған атомын қалпына келтіреді екен [4]. Ерекше көңіл бөлуге тұрарлық жәйт: осы мәнмәтіндегі атомның жарылып, t-n-нейтронға түрленуі және де t-n-нейтронның атомға кері түрленуі – екеуі де сутек үшін фазалық түрленулер болып табылатындығында. Ядролық және элементарлық бөлшектер физикасы мамандары бұл жағдайды ЭБ бір-біріне түрлену реакцияларын жазумен түсіндіреді, әлбетте. Біздердің соған қосатынымыз: a) сол реакциялардың табиғи негізі; b) энергетикалық қамсыздандырылуы; көпіршік-ату осының a бабына жауап беретін бір себебі болса, ал “метаморфоз” – ғажайып түрлену энергиясы b бабына жауап беретін энергия көздерінің бірі болмақ (жоғарыдағы материалға қараңыз!). Мінеки, осылай жаңаша анықталған атом болмысын – «атомның кавитиондық нобайы» деуді ұсынамыз.
8 Қорытынды: сұрақтардың қанағат етілгені бар, етілмегені бар... Осы есеп беру негізінде құрастырылған мақаламызда тағы бір-екі А. Сарсенов тыңдаушымыз қойған сұраққа жауап бере кетейік, ол анти ЭБ байланысты сұрақ: Диалектиканың заңы бойынша бар деп дәлелдеп отырған ci1 түріндегі кавитион үшін анти-бөлшек болуға тиіс, оны қалай атайсыз және де оның бар болуын негіздеуіңіз қалай болмақ? Бұл сұраққа былай жауап берер едік: жалпы кавитион ұғымы жаңа ЭБ бар болуын дәлелдеуге, негіздеуге арналмаған, жоғарыда фотон мен электронға қазғалыс дарытатын кавитионды ci1f және ci1e деп белгіледік қой, сол сияқты позитронды кавитионға айналдырып, оның қозғалғыштығын бейнелейтін кавитионды ci1p деп белгілейміз де, қарастыра береміз. Осы тыңдаушымыздың тағы бір сұрағы: Кавитион ЭБ ретінде заттардың қозғалысын туындатушы бөлшек дедіңіз, ал сонда оны мюон μ ЭБ салыстыруға бола ма? Жауап: Салыстыру емес, μ- және μ+ мюондарын да ерекше қозғалғыш екендерін ескеріп, тиісінше ci1μ- және ci1μ+ кавитиондары деп қарастыруға әбден болады, бірақ-та бұл ЭБ пионның – π-мезонның ыдырауынан пайда болатынын және де өте аз уақыт өмір сүретінін ескеріп, ең алдымен ci1π зерттеп алған қызығырақ болмақ – дегім келеді. Тағы бір ескеретін жәйт: нуклондық деңгейде мюон араласа алмайтын әлсіз, күшті әсерлесуге пион араласатын көрінеді (Х. Юкава) [5]-[6]. Дегенмен де, мюонның да бір қызық әрекеті бар екен: ол кейде электронның рөліне еніп, мюондық атом құрай алатын көрінеді, міне осы жағдайда оған ci1μ- кавитионы көмекке келмек.
Қолданылған әдебиет көздері:1. D.A. Aubakir, Y.D. Azen. 09 қыркүйек 2018, 14:23 Блогқа жаздым: “Caviton” - a fundamental quantum-source of cavitation’s Force and alternative Energy. https://massaget.kz/blogs/24954/2. Википедия – Свободная энциклопедия.https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=Постоянная_Планка&oldid=974255903. Фотоэффект и его законы. Уравнение Эйнштейна для фотоэффекта. Применение фотоэффекта в технике. https://fmclass.ru/phys.php?id=485f919b28c074. Karim A. Khaidarov, November 25, 2004. Реальная динамика солнца. (п. Бурабай, Казахстан). https://bourabai.kz/sunfusion.htm5. Википедия – Свободная энциклопедия. https://ru.wikipedia.org/wiki/Мюон6. Википедия – Свободная энциклопедия. https://ru.wikipedia.org/wiki/Пион_(частица)