Сонау жылдары, қазақ әдебиетін жанрлық жағынан байытып, мазмұнын кеңейткен әдебиет тарихында жаңа серпін, тың тақырып идеясымен келген «Айқап» пен «Қазақ» басылымдары болды. Қалың елге, көздің қарашығындай болған басылымдарды қатар қойып, артықшылық я болмаса, кемшілігін қарастыруға негіз жоқ. Әрине, кейбір түйткілді мәселелер төңірегінде пікірлердің оң болмай, кертартпа жағы басымырақ болғаны рас. Алайда, ол мақсат-мүдденің өзгешелігінде емес, сол мақсатқа жетер жолда, ұстанған бағыт-бағдарлары есебінен туындап отыр. Бұл жөнінде, қазақ әдебиетінің қалыптастырушыларының бірі, әңгіме жанрының хас шебері, Бейімбет Майлин азаттық рухының қоңырауы болған, ұлттық идеяның шырақшысы іспеттес «Қазақ» газетінің 1915 жылғы 138-санында жарияланған мақаласында: «Бұл екеуінің кейбір пікірлерінің біріне-бірі қиғаштығы, ол туралы бірсыпыра сөздің болып өткендігі оқушыларға белгілі. Бірақ ол тақырыпта араларында дұшпандық жоқ. Себебі екеуінің де түп мақсаттары бір еді», – деп екі басылымның талас-тартысының от-жалынын сөндіргендей болды. Осы мәселеде, ең бір өзгешелік ерекшелік болған жағдай-қос басылымның араздығына қарамастан, бірінің сөзін екіншісі қостап, яки қолдау танытып, демеп отырғаны қуантарлық жайт. Яғни, қос басылым арасында, дау туғызардай елеулі идеялық қақтығыс болмады десекте жөн болар, сірә! Бірақ, күні кешеге дейін бір-біріне қарсы айтысқан деп, зерттеліп келгендігі, ащы болса да шындық екені тайға таңба басқандай анық. Біз оны ғалымдардың не болмаса, зерттеушілердің олқылық әрекеттері деп емес, уақыт талабынан, таптық идеология салдарынан деген тұрғыда ұғынсақ, нұр үстіне нұр болар. Бұл жерде, шығарушылардың өз бас-пайдасы үшін емес, ұлттық мақсатты биік дәрежеге қоя білген, азаматтық болмыстарын аша түскені бірден-бір дәлел.
Ендігі кезекте, дәлел факт келтіре кетсек.. «Айқап» журналы мақаласының бір санында «Біз көшпеліліктен бас тартып, отырықшы боламыз. Отырықшы болған ел оқуға мүмкіндік алады, егін егіп, өзге де шаруа түрлерін дамытады» деп өз ұсыныстарын ашық түрде білдерген болатын. Міне, дәл осы ұстанымдары «Қазақ» газеті мен екеуінің арасында келіспеушілік отын тұтатуға себеп болды. Кейіннен «Қазақ» газеті қазаққа 15 десятинадан жер беріліп, отырықшы ел қылудың артында Ресей мемлекетінің құйтұрқы әрекет-саясаттары жатқандығын баса айтты. Олар қазақ жер беру мәселесін емес, өз пайдаларына көбірек қалдыру жағын ойластырып отырғандығын да алға тартты. Оның бірден-бір дәлелі ретінде, переселен мекемесінің басшысы, Глинконың Ресей Мемлекеттік Думасындағы ашық мәлімдемесін мысал ретінде келтіре кетті. Екінші жағынан, қазақ жерінің көптеген бөлігін егін егуге ыңғайсыз, қолайлы емес, ертеңгі күні халықтың аштыққа ұшырауы мүмкін екендігін ескертіп, жылы жаба салуға тырысқан. Осылайша, «Айқап» пен «Қазақ» арасында алғаш рет көзқарас, ұстаным қайшылық белең алған. Алайда, қос басылымның ұстанымындағы жалғыз қайшылық онымен ғана шектеліп қалмаған. Бұнымен қоса, екі тараптың да съезд өткізуге және де, жаңаша әліпби таңдауға келген де екі бөлек кеткен. Соның салдарынан, екі тараптың да авторлары бір-біріне қарсы көптеген сын-мақалалар жариялап отырған. Қазақтың сол замандағы ұлт зиялылары, ұйқыда жатқан қалың елді, бір мәмілеге келіп, ортақ тіл табысып, парасат-пайымын бір арнаға тоғыстырып, саяси және рухани мақсат-мүддеге, береке-бірлікке шақыруға үгіттеп, насихаттаған.
Сайып келгенде, қос басылым да қаза халқын төрге сүйреп, ағартып, кемел елге айналдыруға әрекеттерін жасады.Бірақ оған жету үшін екі түрлі жолды қолайлы көрді. Сондықтан біз бұл мәселеге келген «екі басылым араз болған, екі басшының арасы суық болған» деген біржақты пікірден аулақ болуымыз керек. Мұның бәрі «Қазақ» ұстанған жолдардың әртүрлілігінен газет басындағы Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов сынды арыстай азаматтарымыздың саясат мәселесіне келгенде өз білім-біліктерін, көрегенділіктерін батыл түрде айта білді, және іс жүзінде де көрсете білді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Журналистика факультеті, 1 курс студенті
Шұғыла БЕЙБІТҚЫЗЫ