АРХИМЕД-БІРІНШІ ИНЖЕНЕР

Әл-Фaраби aтындағы ҚaзҰУ прoфессoры, дoцент Жaнатаев Дaнат Жанaтайұлы
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1-курс магистранты Орынбаева Жазира Женисовна

АРХИМЕД-БІРІНШІ ИНЖЕНЕР.

Архимед мұрасын зерттеушілердің көпшілігі  оның ғылыми-техникалық білімнің қалыптасуы мен дамуына қосқан орасан зор үлесін атап өтеді. Оның дәуірі (б.з.б. ІІІ ғ.) – айналадағы дүниені түсінуге және өзгертуге ұмтылу ғана емес, сонымен бірге туған қаласын соғыста қорғау. Архимед Сиракузаның тұрғындары римдіктердің шабуылына ұшыраған Пуни соғыстары кезінде өмір сүрді. II Пуни соғысы кезінде ол бірнеше жауынгерлік машиналарды жасап, тәжірибеге енгізді, соның арқасында қала тұрғындары қорғанысты ұстады. Олардың бірі - айналар жүйесі, оның арқасында мысырлықтар Рим флотын өртеп жіберді.

Архимед математиканың дамуына қосқан үлесінен гөрі өзінің машиналары мен техникалық жаңалықтарымен танымал болды. Сонымен бірге ресми тарихи деректерге сүйене отырып, Архимедтің өзі өнертабыстары туралы ештеңе жазбаған. Сонымен қатар, басқа дереккөздерде оларға көптеген сілтемелер бар, осыдан шығатыны, бұл өнертабыстардың авторы Архимедтен басқа ешкім болмаған. Технологияның қарқынды дамуына сол кездегі математиктер елеусіз атсалысса керек.

Сиракузаны қоршау оқиғасы Архимедтің инженерлік талантын айғақтайды. Сондықтан ол катапультты жобалау мен жетілдіруде, күрделі блоктық жүйелерде өзінің рычагтық өнертабыстарын қолданды.

Архимедтің өнертабыстары туралы кейбір мәліметтер мифтік коннотацияға ие. Мысалы, кейбір авторлар күн сәулесін римдік флотты тұтандыратындай қарқындылыққа бағыттай алатын тұтандырғыш айналарды сипаттайды.

Көптеген авторлар Архимедтің идеяларын алды. Александриялық Герон оның идеяларын қолданып, рычагтың заңдарын нақтылады, Ньютонның әрекеті мен реакциясы туралы заңын алдын ала болжады, бұл бірінші бу турбинасын құруға әкелді.

Дегенмен, Геронның өнертабысы практикалық қолдануды таппады, ал Архимед өзінің күш-жігерін математикалық негіздеуге, осындай машиналарды жобалау мен құруға бағыттады.

Грек жазушысы Афина Навкратийдің кітабында тиран Гиерон II Архимедке орасан зор көлемді кеме құрастыруды бұйырғаны айтылады. Оның ұзындығы шамамен 55 метр, ал борттағы сыйымдылығы 600 адамға дейін болды. Бұл кеме қаланың атымен «Сиракуза» деп аталды.

Кейінірек «Сиракуза»– «Александрия» атын алды. Бұл Мысыр патшасы Птоломей III-ге осы кемеде астық тиелген сыйлық жіберілген кезде болды. «Сиракуза» ежелгі дәуірдің «Титанигі» деп аталады, өйткені оның массасы 1600-ден 1800 тоннаға дейін болды. Тұтқаларында қорғасын болғандықтан, олар кеменің ішкі бөлігінде өте ауыр болды, бұл оларға тепе-теңдік беріп, ескек есу үшін ыңғайлы етті.

Оның негізгі өнертабыстарының бірі – бүгінде ет тартқыштарда қолданылатын су көтергіш бұранданы Архимед Египетте жасап, оның көмегімен егістіктерді суару үшін Ніл өзенінен су көтеруді ұсынды. Табиғат құбылыстарын (адам құлағы, ұлу, спиральді тор) талдап, көлемі ұлғайған сайын пішінін өзгертпейтін «алтын» (логарифмдік) спираль салу әдісін ұсынған трактат жазды. 17 ғасырдан кейін Леонардо да Винчи Архимед спиральын қолдану арқылы адамды ауаға көтере алатын ұшақ жасауды ұсынды.

Ал бүгінгі күнде біз ұлы Архимедтің өнертабыстарын күнделікті өмірде пайдалануды жалғастырамыз.