Әлемдегі қызықты тілдер

           Адам жер бетінде пайда болғалы бірін-бірі түсінісуі, ұғынуы үшін әлдебір қарым-қатынас құралы керек болды. Әлбетте, ол құралдың рөлін тіл атқарды. Нақты таңба, жазу, сызу пайда болмас бұрын, ыммен болса да адамдар қарым-қатынас жасаған. Әлдебір жерде ысқырып түсініссе, енді бірінде түрлі дыбыстар шығару арқылы тілдесті. Бертін келе ақылды тіршілік иелері тек тілдесіп қана қоймай, жазуды, сызуды үйренгендерін әртүрлі археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінен көріп жүрміз. Жердің түкпір түкпірінен көне сына жазуы, пиктографиялық, идеографиялық және де біз естіп білген, білмейтін, ұғатын, ұқпайтын нешеме түрлі жазу түрлері көненің көзіндей жәдігеріміз болып табылып жатты. Қазір де жер бетінде нақты мойындалған және санаулы адамдар тобыры ғана пайдаланатын тілдер бар. Біздің өзіміз біле бермейтін көптеген өлі тілдердің қатарына кіретін тілдерді кейінгі ұрпақ тіпті де еске алмас.

         Тілдерді типологиялық, генеологиялық түрлеріне қарай әртүрлі топқа топтастырылатынынан хабардармыз. Ол тілде сөйлемесек те, жаза алмасақ та, бірнеше тілдердің қайсы елге, ұлтқа тиесілі екенін білеміз. Мысалы, орыс, ағылшын, испан, итальян, неміс, француз, тағысын тағы. Ал, соншама тілдердің ішінде біздің тіпті де ойымызға кіріп те шықпайтын көптеген қызықты тілдер бар екен. Әлдебір газет парақтарынан сондай тілдер туралы ақпаратты көріп, Сіздермен бөліскім келіп отыр.

         «Адамзат пайда болғалы әлемде әртүрлі тілдер пайда бола бастады. Бізді ағылшын, испан, итальян секілді тілдер таң қалдырмайды. Алайда бұл тілдерден де басқа «үлкен» және «кішкентай» тілдер баршылық.

 Қытай тілі (мандарин дилектісі) – бұл Қытайдың Солтүстік және Оңтүстік-батыс аймағында сөйлейтіндердің диалект тобы. Яғни, бұл жеке бір тіл емес. Бұл – бір тілдік топты құрайтын диалектілердің жиынтығы. Мандарин диалектісіндегі ең қызығы – қанша адам сөйлейтіндігі емес, қалай жазатындығы маңызды. Мандарин – тек қана иероглифтерді пайдаланатын бірден бір тіл.

 Гренланд тілі. Бұл тілде Гренландияның шамамен 60 000 адамы сөйлейді. Бұл – гренланд және эскимос диалектілерінің қосындысынан «дүниеге келген» ерекше тіл. Ол Канаданың байырғы тұрғындары сөйлейтін интуит тілінің «жақын туысы», эскисмос-алеут тілдеріне жатады.

 Пирахан. Муран тілдерінің ішіндегі бірден бір «тірі қалғаны» - осы тіл. Бразилияда тұратын пирахан тайпасы сөйлейді. Шамамен 300 адам. Бұл тіл дыбыс санының аздығымен ерекшеленеді. Пирахан тілінде бар-жоғы 13 дыбыс қана. Сонымен қатар, бұл тілде сан деген ұғым атымен жоқ.

 Лаос тілі. Лаостың ресми тілі және Таиландтың солтүстік-шығысында сөйлейді. Бұл тілді қызықты ететін тағы бірнеше қызықты деректер бар. Біріншіден, бұл тілде нақты мақұлданған әдеби норма жоқ. Яғни, елдің әр ауданы өздерінің нұсқаларын пайдаланады. Сонымен қатар, бұл тіл сөздердің арасы бос орынмен бөлінбейтін абугида жазуын пайдаланады.

 Индонезия тілі. Грамматикасы ең қарапайым тіл. Олай болуы, бәлкім, бұл тіл өз ана тілдері болып табылмайтын адамдардың өзара қарым-қатынасы үшін пайдаланылғандығынан болса керек. Бір мысал келтірсек, «ayam makan» («тауық бар») деген сөз «мен тауық жеп жатырмын», «»тауық бар», «мен тауық жедім», «тауық жеп жатқанда», «тауық жеп жатқанымызда», «бұл тауық бар» және тағысын тағы мағынаны білдіреді. Соған қарамастан, адамдар бұл тілде сөйлеп, бір-бірін емін-еркін түсінеді.

 Цез тілі. Дағыстанда кең таралған. Бұл тілде шамамен 13 000 адам сөйлейді. Цез тілі күрделі грамматикасы мен ерекше тамақ және мұрын жолды дыбыстарымен ерекшеленеді. Бұл тілде 64 септік бар!

 Койсан тілдері Оңтүстік Африка халқының тілдері. Бұл тілдерде аттардың тұяқтарының тарсылын еске түсіретін тықылдайтын дыбыстар бар. Сонымен қатар, дұрыс дыбысталуынан сөздің дұрыс мағынасы шығатын әртүрлі дыбыстар бар. Кейбір тіл мамандары койсан тілдері әлемдегі ең алғашқы тілдердің бірі болуы мүмкін деген байламға келіп отыр. Себебі, тықылдайтын дыбыстардан бас тарту өте оңай. Алайда, ондай дыбыстардың қазіргі қолданыстағы тілдерде пайда болуы қиын.

 Питянтятяра. Австралияның орталық аймақтарындағы аборигендер сөйлейтін автстралия тілі. Тілдің атауы «питянтя сөзі бар» деген мағынаны білдіреді.

 Ток писин. Ағылшын тілінің Папуа – Жаңа Гвинеяда сөйлейтін нұсқасы. Бұл тілде бар-жоғы екі көмекші сөз ғана сақталған. Олар: bilong және long. Біріншісі ілік септігін, ал екіншісі қалған септіктерді білдіреді."

"Тіл - халықпен бірге өмір сүріп дамиды, әр ұлттың тілі - оның бақыты мен тірегі." демекші, біздің тіліміз де аталмыш тілдердей ел естімеген, бірнеше мың адам ғана қолданатын, жоғалып кетудің аз-ақ алдында тұрған дәреже түспейтініне сенімдімін! Тарихта дәл бұлай ерекше, қызықты тіл деп қалғанша, сол қызықты, ерекше, "түсініксіз" тілдер туралы тарихты айтатын тілдердің біріне айналуды жазсын Қазақ Тілімізге!