Ә.Кекілбаев шығармашылығындағы философиялық көзқарастар

Шығармашылығы оның философиялық және көркемдік ізденісінде көрінетін Әбіш Кекілбаев - «алпысыншы» жылдардағы ең танымал жазушыларының бірі. Ол сияқты адамдардың данышпандығы - күрделі, терең ойларды қарапайым шындықпен ұсына білуінде.

Ағылшын әдебиет сыншысы В.Ирвиннің Ә.Кекілбаев туралы былай дейді: «Ә.Кекілбаевты түсіну ол көп жағдайда ол жеткізген дәуірдің дәмін түсінуді білдіреді». Демек ол - халық жанын түсіне білген, өзі өмір сүрген кезеңдегі халық философиясын меңгерген жазушы.

Ә.Кекілбаевтың шығармаларында көрінбейтін үлкен күш бар: барлығы қозғалысқа келтіріледі, адамдар арасындағы қатынастар ерекше өткірлікпен бұрылады, барлық физикалық әрекеттер, барлық «мимика» психологияны шебер ашады және барлық көркемдік техникасы әдеттен тыс мәдениетті бейнелейді. Шығармалардағы кейіпкерлер мен кейіпкерлердің рухани эволюциясы процесі көбінесе адамға, қоғамға, ұжымға, жалпы әлеуметтік өмірге қарсы тұрады, ал автор «жанның тұңғиығын» зерттеуді алдына нақты мақсат етіп қоймайды.

Бір қарағанда қарапайым көрінуі мүмкін баяндау формасы «адам жанының құпия тереңдігінің» күрделі көп қабатты формасын құрайды, оны талдау нақты әлеуметтік және моральдық проблемаларды зерттеумен байланысты сатиралық айыптаудың негізгі әдістері - ирония және әлеуметтік өткір гротеск. Кейіпкерлердің белгілі бір тапқа, ал оқиғаның белгілі бір кезеңге жататындығын баса айта отырып, Ә.Кекілбаев шамадан тыс детальдармен шеберлікпен жүгінеді, тек қақтығыстар мен бейнелердің ауқымын көрсетеді, тарихи маңызды қақтығыстардың көзқарасын күшейтеді және қорытады.

Кезінде Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы бірнеше рет көптеген идеялық-көркемдік талқылаудың тақырыбына айналды. Ол туралы ондаған түрлі мақалалар, диссертациялар, монографиялар жазылған.

Уақыт контекстіндегі әлеуметтік және қоғамдық қызығушылық жазушыда бірқатар себептерге байланысты: моральдық-тәрбиелік функция тақырыбын ашу, фольклорлық-рулық қатынастардың тарихи топырағына халық аңызының сюжетін беру, социалистік реализм позициясынан бейбітшілік пен адамзат үшін идеологиялық күрес өзінің гуманистік миссиясында құдіретті шынайы өнердің басты мақсаты ретінде шығармашылық негіз ретінде әрекет етті.

Атақты қазақ жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісов Ә.Кекілбаевқа «Терең психологиялық талдаудың адам өмірінің әлеуметтік аспектілерін философиялық түсінумен ұштастыруы оның әңгімелерін шынайы етеді» деп жоғары бағасын береді.

Бүгінгі күнге дейін Ә.Кекілбаевтың шығармашылығына деген қызығушылығының қайта жандана түсуіне 60-шы жылдардан бастап философиямен тығыз байланысты туындыларға деген қызығушылықтың артуы, сыншылардың да, әдебиеттанушылардың да шығармашылық қиялына кеңістік ашуы себеп болды. «Философия», «аңызға айналған парадигмаларды» зерттеу кезінде құнарлы материалдарды тауып, оқырмандар үшін қазіргі заманғы адамгершілік ізденісі арқылы идеалистік шындықтың «құпия модельдерін» ашады.

Ә.Кекілбаевтың шығармашылығында халық аңыздарына, ежелгі аңыздарға жүгіну арқылы уақытты философиялық тұрғыдан түсінуге ұмтылыс болғаны сөзсіз. Бірақ оның көркемдік зерттеуін басқа жазушылардан ерекшелендіретін нәрсе - көркем туындыны философиялық очеркке де, «легендоманияға» айналдыру әрекеттерінің болмауы, яғни аңыздар мен ертегілерге үстірт көзқарас, оларды өзінің ортағасырлығын жасыру құралы ретінде пайдалану .

Ә.Кекілбаевтың еңбектеріндегі «натуралистік дәуір» бұл дәуірдің белгілерін шынайы түрде көрсетіп, ғасырдың ерекше рухын тудырды - адам өмір сүру философиясына қарай басталған қозғалыстың көрінісі.

Жазушылардың шығыс философиясына жүгінуі әртүрлі себептерге байланысты. Символистер, мысалы, буддизм, даосизм идеяларын өздерінің шындықтан алыстауын ақтау үшін, «өмір мен іс-әрекет» мәселесінің шиеленісуімен шынайы өмірдің бекерлігін баса көрсету үшін пайдаланды. «Рухани толқын» болмаған жағдайда, көркем сөз өзінің жемісін бермей, жерді бұзатын тырмамен салыстыруға болатын «құндылығын» жоғалтады ».

Ә.Кекілбаевтың еңбектерінде тағы бір тән қасиет көрінеді - уақыт пен адамды философиялық тұрғыдан түсінуге ұмтылыс: оқырманды бүгіннен өткенге алып тастау (ежелгі аңыздарды енгізу) және оны қайтадан қазіргі уақытқа қайтару емес, баяндау барысын ұстану, оқуды талдау, өмірді және өзіңізді жақсы түсіну.

Ә.Кекілбаевтың шығармашылық «өнертабысына» үлкен мән беру керек, өйткені оның «шынайылығы» өткен мен қазіргі уақытты өзара байланыстыру қажеттілігін көрсетеді.

Алуақас Б.Е.,

ҚазҰУ

Филология және әлем тілдері

факультетінің 1-курс магистранты

Жанатаев Д.Ж.

ҚазҰУ

Философия ғылымдарының кандидаты,

Доцент