Шоқан Уәлихановтың діни ізденістері

Қазақ халқының ұлы перзенті, аса көрнекті ойшыл, ағартушы-демократ Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың (1835-1865) заңғар тұлғасы мен шығармашылық мұрасы әр қы­рынан сараланып, өз бағасын алып келеді. Оның дүниетанымы, әлеуметтік-саяси және эко­но­микалық көзқарастары, шығыстанушы, тарихшы, географ, этнограф ретіндегі бітімі, әдебиет, тіл мен өнер мәселелері жөніндегі мұралары сан алуан еңбектердің арқауы болды Қазақ ғалымының дүние жүзі халықтарының тілін білуге құштарлығы оның әлем өркениетін танып-білуге ұмтылысынан туындаған еді. Себебі ол халықтың тілін білмей, оның тарихы мен мәдениетін шынайы зерттеу мүмкін емес деп есептеді. Басқа тілдерді білу Шоқанға батыс елдерінің тарихы және мәдениетімен танысуға жол ашады. Студенттік кезінің өзінде ол ағылшын, француз, неміс әдебиетінің үздік туындыларын оқи бастайды. Кейінірек Г.Н.Потанин: "Ағылшын әдебиеті жөнінде, көбіне аудармалар бойынша, әрине Шоқаннан құлақтанатынбыз. Ол Англия және ағылшын өмірі туралы оқуды жақсы көретін", - деп еске алады. Шоқан әсіресе, Чарльз Диккенс (1812-1870) пен Уильям Теккерейдің (1811-1863) шығармаларын ерекше ұнатады. Нақтылы мәліметтер болма¬ғанымен, өз табиғатына орай Шоқан Ч.Диккенстің "Пиквик клубының өлгеннен кейінгі жазбалары" (1837) атты юморлық сарында жазылған, "Оливер Твистің басынан кешкендері (1838), "Николас Никльби" (1839) деген өзекті қоғамдық тақырыптарды қозғайтын романдарын, У.Теккерейдің бур-жуазиялық қоғамдағы екіжүзділік пен дүниеқоңыздықты әшкерелейтін "Даңққұмарлар жәрмеңкесі" (1848) деген романын оқығанға ұқсайды. Шоқанның сан-салалы ғылыми еңбектерінде дін мен сенім мəселесін де назарынан тыс қалдырмаған. Шоқан-Қазақ мәдиниетіндегі шамандықты, Қазақ жеріндегі ежелгі наным - сенімдер арқылы шамандық ұғымын шартты түрде топтастыра талдаған тұнғыш зерттеуші, Қазақстандағы шамандықтын қалдығы, тәңірі атты ебектерінде тәнір ұғымы мен оның халық дүниетанымындағы орны қарастырып, бақсылық,әруақ,шайтан, пері,албасты, жын, диуана,әулие, машайық, кесір, кие, құт, жауырыншы, жады,ұшық, аластау, қағынды, шырақ сияқты діни ұғымдардың мәні мен сырын ғылыми негізде ашып көрсетуге талпыныс жасаған, Шоқан Уәлиханов дінтанушы және исламтанушы маман ретінде отандық дінтану ғылымынын негізін қалаушы ғалым ретінде Г. Патанинге жазған хатында:Мен өз халқыма қызмет еткім келед,ол үшін мұсылман болуын керек деп айтқан. Шақан зерттеуінің нәтежесінде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі орталық-мұсылмандық өмір салты мен әдеп, көркем мінезі, құндылықтар жуйесі, Шоқан еңбектерінен көрініс тапқан ресейшілдік және оринталистік исланға қатысты жағымсыз әрі жиынтық шаблондардан құрылған біржақты қөзқарас бағыттың өзіндік себептері болды.