Орта Азия халықтарының жерлеу рәсімдеріндегі ерекшеліктер

Орталық Азия халықтарының жерлеу рәсімдері туралы жазбаша деректер, бір жағынан, олардың көшпелі халықтармен сабақтастығы туралы айтуға мүмкіндік береді, ал екінші жағынан, бұған дейін көшпенділерде кездеспеген жаңа белгілерді атап өтуге мүмкіндік береді. Соңғысы жерлеу рәсімінде айқын көрінеді.

Қытай әулеттік шежіресі Орта Азия халқы тарихының белгілі бір кезеңінде мәйітті өртеу рәсімі б.з. VII ғасырдың ширек ғасырына дейін болғанын көрсетеді.

«Марқұмның денесі шатырда деп есептеледі. Ұлдары, немерелері мен туыстары екі жыныстағы жылқылар мен қойларды шатырдың алдына қойып, құрбандыққа шалған; олар шатырдың айналасында жеті рет атпен айналады. Содан кейін олар марқұм мінген жылқыны, тұтынған заттарды марқұммен бірге өртейді; күлді жинап, жылдың белгілі бір уақытында қабірге көмеді. Марқұм күзде немесе қыста ағаштар мен өсімдіктердегі жапырақ сарғайып немесе түсе бастағанда жерленеді; марқұм көктемде және жазда гүлдер ашыла бастағанда жерленеді. Қабірге марқұмның суреттелген келбеті мен ерліктерін жазады. Әдетте, егер ол шайқас кезінде бір адамды өлтірсе, онда бір тас қойылады. Мұндай тастардың саны жүзге, тіпті мыңға дейін созылады. Қойлар мен жылқыларды құрбандыққа шалғаннан кейін олардың бастары бір-біріне ілінеді» [1,230-бет].

Түріктер арасындағы мәйітті өртеу рәсімі 7 ғасырдың бірінші үштен бірінен бастап ығыса бастады. Шежірелерде куәландырылған өртеу рәсімі бойынша жерлеудің соңғы фактісі 634 жылы тіркелген. Бұл туралы «Таңшу» былай деп хабарлайды: «... 634 жылы Хейли қайтыс болды. Қайтыс болғаннан кейін оған князьдік құрмет пен Хуан есімі берілді. Дворяндарға оны жерлеуді бұйырды. Көшпелі салт бойынша Хейлидің мәйітін өртеп жіберді. Оның бейіті Ба өзенінің шығыс жағында тұрғызылған» [1,250]. Олай болса, бұл мәлімет шығыс түріктердің негізгі тайпасы арасында өртеу рәсімі кең тараған деуге негіз береді.

Дегенмен, Д.Г.Савинов бұған үлкен күмән келтіреді: «Оңтүстік Сібірде де, Орталық Азияда да осы сипаттамаға толық сәйкес келетін бірде-бір археологиялық ескерткіш әлі табылған жоқ». Зерттеуші мұны бірнеше себептермен түсіндірді:

«1) Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі туғу түріктерінің жерлеулері әлі ашылған жоқ;

2) жерлеу рәсімінің бірыңғай сипаттамасында әртүрлі уақыттағы ақпарат жинақталған;

3) бұрынғы дәуірдегі археологиялық ескерткіштерде ұсынылған әртүрлі құрамдас бөліктер негізінде әзірленген жазба деректерде көне түркі жерлеу ғұрыптары ғана жазылған».

Зерттеушінің айтуынша, көне түркі дәуіріндегі көшпенділер өртеу рәсімінен гөрі, жерге көму рәсімін ұстанған.

Алайда, Д.Г.Савинов «жазбаша дереккөздердегі ежелгі түріктердің жерлеу рәсімінің сипаттамасы Минусинск бассейнінің Таштық мәдениетінің ескерткіштеріне сәйкес келеді» деп атап өтті, ол «бірінші Түрік қағанатының кезеңімен» сәйкес келеді [2,3, 198-201].

Зерттеушілер арасында ең үлкен пікірталас strava терминінің шығу тегі мен семантикасы болды. Славян зерттеушілері бұл терминде славян тілінен ғұн тілінен, ал неміс ғалымдары Strava сөзінде готтар тілінен аударған. Страва термині ғұндардың жерлеу рәсімдерінің бір бөлігі болғанын ескеру қажет. Иордания қалдырған Аттила жерлеуінің сипаттамасы ғұндардың жерлеу рәсімінің келесі ерекшеліктерін анықтады:

1) қайтыс болған адамның жоқтауы, ол қайтыс болған тайпалардың денесіне өзгерістер әкелуімен сипатталған («...сол тайпаның әдет-ғұрпына сүйене отырып, олар өздерінің шаштарының бір бөлігін кесіп тастайды және жүздерін терең жараларымен өзгертеді, осылайша олар өлген адамды жоқталды»);

2) қайтыс болған адаммен қоштасу («Жібек шатырдағы дала арасында оның мәйіті орналастырылды. ...бүкіл ғұн тайпасының ең таңдаулы шабандоздары табыттты айналып өтті; содан кейін жоқтау әндері айтылды»);

3) қорған салу;

4) страва («жоқтау арқылы олар қайтыс болған адамның қорғанына «страва» салады.

5) қайтыс болған адамның құрметіне «страваға» байланысты жерлеу мерекес өтеді;

6) марқұммен бірге бірнеше табыттарды затқа толтырып жерлеу (біріншісі алтыннан, екіншісі күмістен, үшіншісі – темір... мұнда жаулармен шайқаста алынған қару-жарақ, бағалы заттар – тастардың түрлі-түсті жылтыр әшекейлері жерленеді»);

7) адам құрбандықтары (егер қайтыс болған адамның беделі жоғары болса, оның жанына тірі кезінде қызмет еткен қызметшілері бірге жерленеді) [4, 117-118].

VII ғасырдағы дағыстандық ғұндарда да осындай жерлеу рәсімі тіркелді, олардың сипаттамасы армян тілінде сөйлейтін автор Мовсес Калакантуацидің «Албания тарихы» еңбегінде қамтылған. Бұл мәтінде салттық әрекеттердің келесі тізбегі көрсетілген:

1) өлген адаммен қоштасу, ол тайпалардың өзін-өзі азаптауымен бірге жүрді («олар [құбырларға] тартылып, мәйіттердің үстіндегі соққыға жығылды, пышақ қолдары мен аяқтарында қан кететін кесулер жасады»);

2) марқұмның құрметіне арналған жарыстар («Қабірдің жанында жалаңаш еркектер бір-бірімен семсерлесті»);

3) қайтыс болған адамның жоқтауы («Қайты болған адамға жоқтау айтып, жыламаған адам шайтанмен аралас деп есептелген) [5,124-бет].

Салыстыру үшін тұғe түріктерінің жерлеу рәсімдердің ретін келтірейік:

1) қайтыс болған адамды жерлеуге дайындық;

2) малды құрбандыққа шалу;

3) қайтыс болған туыстарымен қоштасу;

4) қайтыс болған адамның туыстарының өзін-өзі азаптауымен қатар жүретін марқұмды жоқтау;

5) қайтыс болған адамды өртеу;

6) марқұмның күлін жылдың белгілі бір уақытында жерлеу;

7) өлген күні және жерлеу кезіндегі құрбандықтар [1,230].

Геродот еңбектерінде Грек-парсы соғыстары тарихының төртінші кітабында скиф патшалары мен басқа да скифтердің жерлеу рәсімдерінің толық сипаттамасын жазып қалдырылған. Сондықтан корольдік скифтердің жерлеу рәсімінің негізгі элементтерін нақты атап көрсетуге болады:

1) қабірді жерлеуге дайындау және марқұмның денесін бальзамдау;

2) қайтыс болған патшаның мәйітін бағынышты тайпалардың жеріне жеткізу, қайғы-қасірет белгісі ретінде қол астындағылардың өзін-өзі азаптауы;

3) патшаның қымбат заттары, қызметшілері мен жануарлардың құрбандықтары;

4) қорған салу;

5) бір жылдан кейін адамдар мен жануарларды құрбандыққа шалып, той өткізу;

6) жерлеуден кейін арнайы бу моншасында салттық тазарту [6,204-205].

Иран тілінде сөйлейтін халықтың ұрпақтары саналатын осетиндерге 19 ғасырдға ұқсас жерлеу рәсімдері тән. Этнографиялық деректер осетиндердің жерлеу рәсіміне келесі ерекшеліктерін атап көрсетеді:

1) арнайы «қайғылы хабаршы» туыстарының қайтыс болғанын хабарлады;

2) аза тұту кезінде марқұмның туыстарын өзін-өзі азаптау орын алады;

3) марқұмның ата-анасы мен туыстары марқұмды үш рет тізе бүгіп айналады;

4) марқұм ең жақсы киім киіп, қабірге қару-жарақ пен тұрмыстық заттармен жерленеді;

5) марқұмға ат бағыштау ғұрпы өтеді;

6) Жылқыны бағыштаумен бірге орақ қабірге қойылады;

7) жерлеу және еске алу кезінде, бір жылдан кейін марқұмның құрметіне ат жарыстары ұйымдастырылады. Онда жеңген ат марқұмға арналады;

8) марқұмды зиратқа жыл мезгіліне қарамастан арбамен ғана емес, шанамен де апарған;

9) жерлеу рәсімі аяқталғаннан кейін қабір басына от жағылады;

10) жерлеу соңында және жыл бойы еске алу шаралары ұйымдастырылады – 12 үлкенді-кішілі еске алулар.

Зерттеушілердің еңбектері бойынша, осетин жерлеу рәсімі скиф-сармат дәуірінен бастау алған ежелгі көшпенділердің жерлеу рәсімдерінің көптеген дәстүрлерін сақтап қалды, сондықтан жазба деректердің үзік-үзік мәліметтерін едәуір дәрежеде толықтыра алды. Олай болса, осетин материалы жерлеу дәстүрлерінің ғұн және көне түркілермен ғана емес, скифтермен де ұқсастығын көрсетеді. Ал бұл скиф дәуіріндегі көшпенділердің жерлеу дәстүрлері кейінгі ежелгі көшпенділер үшін прототипке айналғанын білдіреді.

Нәтижесінде, ғұндар мен көне түріктердің ата-бабалары Орталық Азияда бола отырып, жерлеу дәстүрі сияқты консервативті дәстүрлерде иран тілдес тайпалардың айтарлықтай ықпалын сезінуі мүмкін деп болжауға болады. Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері бұл болжамды растайды.

Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің студенті Аитқожаев Мақсат
Жетекшісі ҚазҰУ аға оқытушы Мұқан Нұрзат