Ақын-жыраулардың поэзиясы-бүкіл қазақ поэзиясының эстетикалық ұстанымдарын, канондарын, дәстүрлі формулалық тілін қалыптастырудың маңызды кезеңі. Жыраулар поэзиясының маңызды қағидаларының бірі руханилық, ежелгі наным-сенімдерге, архаикалық дүниетаным жүйелеріне тамыр жайған діни-мифологиялық ұстаныммен терең байланыс болды. Қазақ-жоңғар жауынгерлері дәуірінде, қазақ халқының рухани шоғырлануына ықпал еткен ХVI – ХVIII ғасырларда жыраулар поэзиясында ислами сарындар күшейе түсті, бұл жыраулар поэзиясына мұсылман лексикасының белсенді енуінен, реминисценциялардың, дәйексөздердің, құдаймен байланысты үндеулердің функционалдығынан көрінді.
Ақын-жыраулар ғасырлар бойы Орталық Азия түріктерінің эпикалық поэзиясының негізін қалады. Бұл канондар түркі рухани кеңістігінде ата-бабалар дәстүрінің табынуын растағандай, негізгі көркемдік және ментальдық негіздерге айналды.Дала ақындарының шығармашылығындағы діни-мифологиялық парадигма ХVІІІ ғасырға дейін біртіндеп жинақталып, халықтың онтогенезі процестерімен байланысты.
Қазақ даласындағы «мұсылман ренесансының» жарқын жемістерінің бірі Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі». Тоғыз ғасыр бұрын жазылған еңбекте түркі мәдениеті мен бақытты өмір салтының негізгі қағидалары ұсынылған. Баласағұнның жұмысын ортағасырлық түркі мәдениетінің энциклопедиясы деп те бағалауға болады. "Құтадғу білік" (Құтты білік) – 6520 бәйіттен (екі буыннан) тұратын философиялық-тәрбиелік шығарма. Дастанның атауы Жүсіп Баласағұн ұстанған негізгі қағидаттан – құт, яғни ақыл-ой мен жарқын өмір деген басты ұстанымға сүйенген. Поэмада X - XI ғасырлардағы Жетісу өлкесінің өнегелі құндылықтары мен салт - дәстүрлері өлең түрінде айтылды. "Кұтадғу білік" дастаны орта ғасырдағы барлығына түсінікті Караханиттер тілінде жазылған. Баласағұн бұл дастанын 1069-1070 жылдары Баласағұн қаласында бастап, он сегіз ай бойы Қашғар қаласында тұрып аяқтаған. Ол кездері «Құтты білік» дастаны Конституция рөлін атқараған.
Тағы бір мысал Махмуда Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» («Түркі сөздері жинағы») шығармасы. Бұл еңбекті лингвистикалық құрал ретінде ғана емес, түркі мәдениеттерінің орта ғасырдағы озық өркениетке қосқан зор үлесі ретінде де қабылдау керек. Махмұд Қашқари өз шығармасымен осы мақсатқа жетті. Оның негізгі зерттеу нысаны-түркі тайпаларының мәдениеті. Өз мақсатына жету үшін ол түркі тайпалары өмір сүрген барлық кеңістікті зерттеген.
«Диуани лұғат ат-Түрікте» Қарахан мемлекетінің мәдени өмірі ғана емес, сонымен қатар ежелгі дәуірдегі түркі мәдениеттерінің мифтері, тұрмыстық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, өмір салты, табиғи құбылыстары да тамаша суреттелген. Осыған байланысты Махмуд Қашғариді жазба түркі мәдениетінде халық эпостарын алғаш зерттеген ұлы ғалым деп атауға болады.
XV-XVIII ғасырларда қазақ қоғамының қалыптасуы мен дамуы кезеңінде өмір сүрген ақын- жыраулар қазақ мәдениетіне орасан зор рухани мұра қалдырды. Өз шығармаларында олар қоғамдық өмірдің әлеуметтік - саяси жағын, сондай-ақ халықтың қоғамдық санасын көрсетті. Ақын-жыраулар адам өмірінің мәні, өмір мен өлім, әлем мен адамның арақатынасы туралы сұрақтарға жауап іздеді. Сол кездегі ішкі және сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуі бұқараның дүниетанымына үлкен әсер етті. Жалпыадамзаттық идеялармен қатар олардың көзқарастарына ұлттық ерекшеліктер де тән болды. Жыраулардың дүниетанымының өзіндік ерекшеліктерінің бірі - қолданылатын сөздердің мағыналық көптүрлілігі, яғни жыраулардың бүкіл поэтикалық көрінісінде көркем сөзді қолдану шеберлігі көрінеді. Екінші жағынан, мейірімділік, әдептілік, достық, құрмет, сыпайылық, үлкендерді құрметтеу және т.б. санатынан тұратын адамгершілік, гуманизм идеялары біртіндеп жыраулар поэзиясында көріне бастады.
Жыраулар поэзиясы туралы (ХV-ХVІІІ ғғ.) Меңдібай Әбілұлы былай деп жазады: «Ислам дәуірінің көрнекті әдебиет өкілдері Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Игүнекидің шығармалары түркі халықтарының әдеби мұрасына айналды. Әрине, мұндай әдебиетшілердің поэтикалық шығармалары қазақ поэзиясының өкілдеріне әсер етті. Асан Қайғы жырау және Сыпыра жырау, Қотан жырау, Шалкиіз жырау және Бұқар жырау өздерінің поэтикалық шығармаларында діни дәстүрді қалыптастырды. Алайда, кеңес заманында кеңес идеологиясы жырау поэзиясы өкілдерінің шығармаларындағы діни тұжырым туралы ғылыми пікір білдіруіне кедергі келтірді...».
ХV-ХVІІІ ғасырды қамтитын Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулар поэзиясында діни-философиялық құрамның болуы-заңды құбылыс болып саналады. Араб шапқыншылығының нәтижесінде көне түркі жазуы ұмыт болды. Осыған байланысты түріктер, соның ішінде қазақтар да өздерінің жазуын араб тіліне ауыстырды. Қазақ даласындағы Ислам дәуірі әдебиеті өкілдерінің әртүрлі еңбектері ұрпақтан ұрпаққа ауызша түрде таратылды. Сондықтан Ахмед Яссауи, Ахмед Игүнеки, Жүсіп Баласағұн шығармалары қазақ ақындары мен жыраулары үшін тыныс көзі болды. Ақын-жыраулар өз шығармаларында терең мағыналы, үлкен тебіреніспен, шығармашылық шабытпен жазылған «Хикмет Яссауи»шығармасының дәстүрін, рухын жалғастырды. Асан Қайғыдан бастап Шәкәрім Құдайбердіұлының поэзиясына дейін бұл дәстүр үзілмей жалғасын тапты.
Егер Асан қайғы өз халқының тағдырына қайғырып: «Мұнан соң қилы-қилы заман болар, Заман азып, заң тозып жаман болар. Қарағайдан шайыр кетер, ханнан күш, қарындастан қайыр кетер», деп толғанса, Қожа Ахмет Яс-сауи: «Білгейсің бұл дүние барша елден өтер, малға да сенбе қолдан кетер. Ата-ана, қарындас қайда кетті ойлап көр, Төрт аяқты шабан ат бір күні саған да жетер»,- дейді. Әрине, екі ақынның да идеясы түсінікті, жырларының ішкі мәні - бұл әлемдегі барлық нәрсе тез және өтпелі, тек бір Алла мәңгі өмір сүреді. Сондай - ақ Қазтуған жырау, Доспамбет жырау, Шалқиыз жырау, Жиембет жырау толғауларынан ұқсастық, үндестік, сондай-ақ Қожа Ахмет Яссауидің хикмет ықпалынан табуға болады. Мысалы, Шалкиіз жырау ислам дінінің жақтаушысы болған, оның құдайы Көк Тәңірі емес, Алла: «Тәңірінің үйі кебені, Ибраһим-Халил Алла жасапты, Ғазірейіл жан алмаға қасап-ты" немесе «Әбсінде ғалым жидырып, ақ кітапты жайдырып..». Бұл үзінділерден Шалқиіз жыраудың Құран мен ислам дінінің қағидаларын қаншалықты жақсы білгенін анықтау мүмкін емес, алайда оның діни сауаттылығы ешқандай пікір туғызбайды.
Ал атақты Қазтуған жырау ерлік пен батырлықты, батылдық пен қайратты жырларында жаратушыны ұмытпай, оның табиғаттан тыс күшін терең сезінді. Ол өзінің «Мадақ» атты шығармасында былай деп жазады: «Бұлт болған айды ашқан, мұнар болған күнді ашқан, мұсылман мен кәпірдің, арасын бұзып дінді ашқа, Сүйіншіұлы Қазтуған!» деп толғаған. Оның осы бір сөзі жырау ақындарының дінге қандай мән бергендігі туралы түсінік береді. Егер осы туындының мазмұнына үңілсек, онда оның еш нәрседен қорықпай, өз сенімі үшін, ислам діні үшін жанын беруге дайын екенін көруге болады. Ақын Қазтуған Қожа Ахмет Яссауидің өсиетіне сүйене отырып, елге қызмет ету, халық үшін игі істер жасау – оның парызы деп санайды. Өлеңнің соңында ол өзінің есімін айтқаны оны сопылық ақынға жақындатады.
Бұқар Жырау(1668-1781) XVIII ғасырдағы қазақ ақын-жырауларының арасында ең бейнелі және ауқымды тұлға ретінде пайда болады. Бұқар жырау, Асан қайғы сияқты, ақын, данагөй, дипломат, мемлекеттік кеңесші, көріпкел, салттық медиатор, халық көсемінің ерекшеліктерін бейнелейді, онда тағы да сұр ежелгі синкретикалық рух өмірге келді. Бұқар жыраудың XVIII ғасырдағы саяси оқиғаларға ықпалы халықтың қоғамдық пікіріне зор ықпал етті. Бұқар жыраудың халықпен байланысы-бұл, ең алдымен, дәстүрлі этномәдениеттің ең архетиптік тамырынан, ұжымдық бейсана принципінен, ортақ және жеке бірліктің жұмбақ ақыл-ой деңгейлерінен басталатын терең рухани байланыс. Жырау өмірдің халық философиясын, ғасырлық даналықты, дәстүрлі дүниетанымды таңғажайып жарықтығымен және шоғырланған түрде жаңғыртады. Оның жұмысында ғасырлар бойғы эстетикалық, философиялық және рухани тәжірибе, сондай-ақ мифопоэтикалық сана дәстүрі біріктіріліп, органикалық синтезде пайда болды. XVIII ғасырда Бұқар жырау-көшпелі қоғамның дәстүрлі менталитетінің ең жарқын өкілі. Оның поэзиясындағы шығармашылық серпіліс кездейсоқ емес, өйткені жыраулар эпикалық әдебиеттің ұзақ дәстүрін аяқтады - оның шығармаларында ғасырлар бойғы мәдени тәжірибенің кезең-кезеңімен жинақталуы жүзеге асырылды. Бұқар жыраудың беделі соншалық, Абылай хан оны өзінің мемлекеттік кеңесшісі етіп тағайындайды.
«Ей, айтшы, Алланы айт, Тәңірім сөзі Бұрымды айт, Төрт шадияр Мұстафа, Мүсқап ашқанымды айт, Тәңірім салса аузаңа жақсы құдайды айт, Кәлима Алла – Құранды айт, Жан жолдасың иманды айт»,-деген жолдардан оның қаншалықты исламға қаншалықты берілгенін түсінуге болады. Әрине, Бұқар жырау-сөзсіз діншіл адам болған. Оның бірінші тілегі-Құдайға ұнамды емес нәрсені жасамау: «Бірінші тілек тілеңіз, бір құдайға жазбасқа». Сонымен қатар, Бұқар жыраудың діндарлығы жай ғана тақуалық емес. Ол «Алла Тағала бір, пайғамбар рас» деп терең және шын жүректен сенген. Кітаптық діни лексика мен реминисценцияларға толы бұл шығармада көне түркі Тәңірі, түркі-парсы «Құдай» өзіндік рухани синтез белгілері байқалуда, Құран Алла, Мұстафа, Курси, Наушаруан парсы субстраты буддалық - ламалық «бұрқан» (будда - хан), алайда бұл лексика жоғары мазмұны исламдық көзқарасқа толы және Құран экзегетикасы рухында жұмыс істейді. Осы жағдайға сүйене отырып, Бұқар жырауды мұсылман әдебиетімен-қисса және дастан кітаптарымен таныстыруды болжауға болады.
«Бірінші тіл тілеңіз» толғауында ақын өз тыңдаушыларына намаз сияқты рәсімді бір мағыналы түрде ұсынады:
Бесінші тілек тілеңіз
Бес уақытты бес намаз
Біреуі қаза қалмасқа..
Бұл сөздердің барлығы Бұқар жыраудың Құранмен, мұсылман апокрифтерімен, исламның салт-дәстүрлерімен, ақынның ой-санасында маңызды діни парадигмалардың бар екендігін айғақтайды, ақынның Ислам құндылықтарына идеологиялық бағдарланғанына күмән келтірмейді. Демек, жыраулар шығармаларында діни-мифологиялық діни лексиканы кеңінен қолдану табиғи құбылыс қана емес, сонымен бірге автордың идеялық тенденциясын бейнелейтін табиғи құбылыс.
Бұлыңғыр күн күркіреуі ақынның айқын эсхатологиялық көңіл-күйін тудырады. Эсхатологиялық мәселе әр ұрпақтың ақын-жырауларының поэзиясына дәстүрлі болып келеді, ол Асан қайғы шығармашылығында алғаш рет аталып өтті. Сонымен қатар Бұқар жырау «Заман ақыр» тақырыбындағы ізашарлардың рефлекстеріне ұрпақтан-ұрпаққа тереңдей түсетін адамдардың моральдық тозуы туралы идеялармен астасқан жаңа бояулар мен интонацияларды қосты:
Қорытындылай келе айтпағымыз, молдалардың күнделікті уағыздарымен салыстырғанда көшпелі халықтың дүниетанымына негізделген сопылық әдебиет өкілдерінің мұрасы жағымды болды. Ақындар поэзиясында ислам философиясының адамгершілік, әділеттілік, мейірімділік, сияқты негізгі ұғымдарын кеңінен айту халықтың мақұлдауына ие болды. Осы бағыттағы олардың әрбір сөзі құмға сіңген су сияқты халықтың санасына сіңірілді. Сөз түйіні дүние жаратылысының Ұлы Мақсатын ақын-жыраулар ислам дінінің тұнық қайнарымен сусындатты деген тұжырым жасатады. Олар бұл ретте нақты Құран аяттарына, Алланың соңғы елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың хадистеріне және ислам ғұламаларының еңбектеріне сүйенді.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010
2. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, «Санат» 2006
3. Тіленов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. Алматы, 21.б.
– 156 с.
Жетекші: Абдуллаев Нұржан