Ғаламды зерттеу: дін әлде ғылым?

Орта ғасырлар ғылыми білімнің дамуының өте төмен деңгейімен сипатталды. Бұл экономиканың қарабайыр сипатына және дін мен шіркеудің үстемдігіне байланысты. Адамдар табиғи және әлеуметтік әлемді діни догмалар негізінде немесе ең жақсы жағдайда қоршаған шындықты үстірт бақылау арқылы бағалады. Ортағасырлық ғалымдардың санасында ежелгі дереккөздерден алынған немесе бақылау мен тәжірибе нәтижесінде алынған білімнің жекелеген қалдықтары ерікті тұжырымдар мен ырымдармен тығыз байланысты болды. XVI-XVII ғасырлардағы ғылыми білімнің дамуында революция болды. Шіркеу мен схоластиканың ғылыми ойды басуға дәрменсіздігі байқала бастады. Әлеуметтік практика адамға ескі идеялар негізінде шешілмейтін мәселелерді қойды. Сонымен бірге эмпирикалық білім біртіндеп жинақтала бастады. Мұның бәрі XVI-XVII ғасырларда капитализмнің тууына әкелген терең экономикалық өзгерістердің нәтижесінде ғылым саласында революцияға жол ашты. Егер осы уақытқа дейін өндіріс пен технологияның дамуы эмпирикалық мәліметтер негізінде жүзеге асса, енді ғылыми негізделген, тәжірибені мен теория біріктіретін білім шешуші рөл атқарды. Өндірістің прогресі ғылымды тәжірибемен байытты, ал ғылым, өз кезегінде, технологияны және өндірісті ұйымдастыруды жетілдірдірді [1].

Астрономияда түбегейлі революция болды. Гиппократ пен Птолемей негізін салған және шіркеудің билігі арқылы үстемделген орта ғасырларда басым болған ғаламның геоцентрлік жүйесі күмәнданды, содан кейін іс жүзінде жойыла бастады. Сол кездің өзінде Николай Кузанский (1401-1464) Жер - әлемнің орталығы деген ресми түрде танылған ұстанымды жоққа шығарды. Сонымен қатар, ол дәлелдеудің схоластикалық әдісін қабылдамай, эмпирикалық және ақылға қонымды білімді насихаттады. Ұлы поляк ғалымы Николай Коперник (1473-1543) геоцентрлік жүйенің орнына гелиоцентрлік жүйе ұғымын енгізді.

Бұл көзқарастарды ол математикалық тұрғыдан негіздеп, латын тілінде жазылған және ғалым қайтыс болған жылы ғана жарияланған «Аспан шарларының айналуы туралы» тапқыр еңбегінде баяндаған. Католик шіркеуі Коперниктің ілімдерін дұшпандықпен қабылдап, оның жақтастарын аяусыз қудалай бастады.

Бұл қуғын-сүргін құрбандарының бірі Коперниктің ілімін алға тартқан және бір мезгілде ғаламға жаңа көзқарасты алып келген итальяндық тамаша философ Джордано Бруно (1548-1600 жж.) болды. Оның айтуынша күн жүйесі - шексіз аспан жүйелерінің бірі ғана, ал жалпы ғалам мәңгілік және шексіз. Бұл көзқарас бойынша шіркеу мойындаған ғаламның орталығы жер - кеңістіктегі құм түйірі секілді болды. Джордано Бруно инквизициямен сотталып, сегіз жыл абақтыда қамалып, ауыр азаптаудан кейін Римде бағанаға өртелді.

Тағы бір тамаша ғалым Галилео Галилей (1564-1642) ұқсас тағдырдан әрең құтылды. Жиырма бес жасында ол Пиза университетінің математика профессоры атанып, көп ұзамай әлемге әйгілі болды. Телескоп құрастырған Галилео көптеген жұлдыздарды ашумен қатар, айдағы қыраттарды көрді, Юпитердің айларын, Венера фазасын және күн дақтарын ашты. Ол өзінің еңбегін замандастарына үлкен әсер қалдырған және Коперник теориясының табысқа жетуіне ықпал еткен «Аспандағы хабаршы» атты шағын кітабында сипаттады.

Коперниктің гелиоцентрлік жүйесі Иоганн Кеплердің (1571-1630) ашуларында тамаша негіз тапты. Бұл көрнекті ғалым жоғары дәрежелі адамдарға астроном мен астролог ретінде жалданып жұмыс жасауға мәжбүр болды. Кеплер планеталардың қозғалысының біркелкі еместігін және олардың орбиталарының пішінін анықтады, осылайша Коперниктің осы мәселе бойынша кейбір қателіктерін жөндеді. Ол астрономия ғылымында әлі де қолданылып жүрген планетарлық қозғалыстың үш заңын ашты. Ашқан заңдарына сүйене отырып, Кеплер планеталық қозғалыстар кестесін құрастырды [2].

Ортағасырлық схоластика Аристотельдің натурфилософиялық көзқарастарын ұстанды. XVI ғасырда бұл көзқарастар ежелгі авторлардың еңбектерімен және жаңа бақылаулар мен эксперименттермен толығырақ танысу нәтижесінде қайта қаралды. Голландиялық ғалым және инженер Стивен (1540-1620) гидростатиканың негізгі теоремаларын тұжырымдады. Итальяндық ғалым Николо Тарталья (1500-1557) зеңбірек добының траекториясын зерттей отырып, егер ұшу бұрышы 45 ° болса, ең үлкен ұшу қашықтығына қол жеткізілетінін анықтады. Ағылшын зерттеушісі Уильям Гильберт (1540-1603) магниттің қасиеттері мен сол кезде белгілі электрлік құбылыстарды егжей-тегжейлі сипаттады.

Галилей механикада үлкен жаңалықтар ашты. Ол Аристотельдің денелердің құлау жылдамдығы олардың салмағына пропорционалды деген пікірін жоққа шығарды және бірқалыпты үдемелі қозғалыс заңын ашты. Галилео лақтырылған дененің траекториясын анықтап, маятниктің тербелісін зерттеді. Галилео еңбектері кинематика мен динамиканың негізін қалады. Физикалық денелердің қозғалыс заңдарын зерттеуді инерция заңын тұжырымдаған француз ғалымы Рене Декарт (1596-1650) жалғастырды. XVII ғасырда сұйықтар мен газдар физикасында маңызды жаңалықтар ашылды. Француз физигі, математигі және философы Блез Паскаль (1623-1662 жж.) гидростатиканы зерттей отырып, оның атымен аталған сұйықтықтарда қысымның ауысу заңын ашты. Итальяндық ғалым Торичелли (1608-1647) атмосфералық қысымды зерттеп, сынап барометрін құрды. Атмосфералық қысымды өлшеу осылай басталды.

Ағылшын физигі Роберт Бойль (1627-1691) мен француз ғалымы Мариотт (1620-1684) өздеріне берілген газдың көлеміне қысымға байланысты өзгеруі туралы заңды дербес ашты. Оптикалық құралдардың (телескоп, микроскоп) ойлап табылуына байланысты оптика саласында айтарлықтай прогресс болды. Оның дамуына Кеплер мен Декарттың еңбектері үлкен үлес қосқан болатын. Басқа да жаратылыстану ғылымдарының қажеттіліктеріне қызмет етуі тиіс математикада маңызды өзгерістер болды. Бұл прогресс ежелгі және орта ғасырларда белгілі болған алгебрада айқын байқалды. Ең алдымен, алгебралық символизм жетілдірілді. Олар алгебралық түрлендірулерді және барлық шамалардың әріптік белгілерін тіркеу үшін символдарды қолдана бастады (бұрын әріптермен тек қажетті шамалар белгіленетін). Бұл белгілерді француз математигі Франсуа Виет-та (1540-1603) енгізді. Алгебралық символизм Декарт шығармаларында одан әрі дамыды, ол оған заманауи көрініс берді. Итальяндық математиктер Тарталья мен Кардано (16 ғ.) үшінші дәрежелі теңдеулерді шешуді үйренді, ал Кардано оқушыларының бірі төртінші дәрежелі теңдеулерді шешудің жолын ашты. 1614 жылы астрономия мен басқа ғылымдарда күрделі есептеулер үшін қолданыла бастаған логарифмдер кестесі пайда болды [3]. Осылайша барша ғалымдардың уыс үлесінің нәтижесінде ғылымның дамуында үлкен қадам жасалды.

Қолданылған әдебиеттер:

1.      Ле Г.Ж. Интеллектуалы в Средние века. Санкт-Петербург: Санкт-Петербург, 160AD. 2003 с.

2.      Гайденко В. П. С.Г.А. Западноевропейская наука в Средние века: Общие принципы и учение о движении. Москва: Наука, 1989. 352 с.

3.      Федотова, М. Г., П. Г. Макухин, А. В. Карабыков А.В.Н. История и философия науки. Омск: ОмГТУ, 2018. 68–80 с.

Жанатаев Данат, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты

Исмаил Анель, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, физика-техникалық факультетінің магистранты