Аристотель философиясы және оның негізгі ерекшеліктері

Аристотель (б.з. д. 384 – 322 ж. ж.) – Платонның шәкірті. Ол философияның көптеген бағыттарымен айналысты және этика, логика, биологияның негізін қалаушы. Негізгі еңбегі - "Метафизика" деп аталады.

Аристотель болмыс және ол туралы ілім жасады. Болмыс-бұл жеке заттардың жиынтығы, және әр бірліктің өзіндік мәні бар, оны сезіммен емес, ақылмен түсінеді.

Аристотель төрт негізгі  ілім жасады. Оның айтуынша кез-келген нәрсенің төрт себебі бар:

1) Материалдық себеп-бұл заттың жасалуы;

2) формальді себеп-бұның болмсы не?

3) қозғаушы себеп-қозғалысын қайдан басталғаны;

4) мақсатты себеп-бұл нәрсе не үшін жасалады.

Аристотель категориялардың иерархиялық жүйесін жасады, онда бастысы "мәні" немесе "зат" болды, ал қалғандары оның белгілері болып саналды. Ол тақырыпты жан — жақты анықтайтын болмыс қасиеттерінің классификациясын жасады.

Алғашқы кезекте бірінші мәні — жеке болмыс, ал екінші мәні — түрлер мен ұрпақтардың  болуы. Басқа санаттар болмыстың қасиеттері мен күйлерін ашады: саны, сапасы, қатынасы, орны, уақыты, иелігі, позициясы, әрекеті, қайғы-қасіреті.

Аристотельдің қысқаша тұжырымдары:

- жер бетіндегі барлық нәрсе потенциалға (материяның өзі) және формаға ие;

-осы қасиеттердің кем дегенде біреуінің (материяның немесе форманың) өзгеруі объектінің мәнін өзгертуге әкеледі;

- шындық-бұл материядан формаға және формадан материяға ауысудың реттілігі;

- потенциал (материал) - пассивті бастама, формасы – белсенді;

- бар нәрсенің ең жоғарғы формасы-әлемнен тыс Құдай.

Аристотель философиясының жіктелуі

- теориялық, болмыс мәселелерін, болмыстың әртүрлі салаларын, барлық нәрсенің пайда болуын, әртүрлі құбылыстардың себептерін зерттейтін ("бастапқы философия"деп аталады);

- практикалық-адамның қызметі, мемлекеттің құрылымы туралы;

-поэзиялық,

- Аристотель іс жүзінде философияның төртінші бөлігі ретінде логиканы қалыптастырды деп саналады

Аристотельдің пікірінше, сананың тасымалдаушысы-жан. Философ жанның үш деңгейін анықтайды:

- өсімдік жаны;

-хаиуани жан;

-ақылды жан.

Сананың тасымалдаушысы бола отырып, жан дененің функцияларын да біледі.

Өсімдік жаны тамақтану, өсу және көбею функцияларына жауап береді. Хаиуан жаны бірдей функцияларды (тамақтану, өсу, көбею) біледі, бірақ оның арқасында организм сезім мен тілек функцияларымен толықтырылады. Жоғарыда аталған барлық функцияларды қамтитын тек ақылды (адам) жан ғана ойлау мен ойлау функцияларын біледі. Бұл адамды бүкіл әлемнен ерекшелейтін нәрсе.

Қорыта келе, ұлы ғұлама-ғалым, философ – Аристотельдің осы ғылымға қосқан үлесі жайлы атап өтсек: "Платон философиясының бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер енгізіп, "таза идеялар" жайлы білімді сынға алды"; "әлем мен адамның шығу тегі туралы материалистік түсінік берді"; "Философиялық категорияның 10 түрін анықтады"; "санаттар арқылы болмыстың анықтамасын берді"; "заттың мәнін анықтады";"мемлекеттің алты түрін бөліп, идеалды тип – саясат ұғымын берді"; "логиканың дамуына айтарлықтай үлес қосты (дедуктивті әдіс ұғымын берді – жеке – жалпы, екі немесе одан да көп қорытындылар жүйесін негіздеді). Бұл жерден біз Аристотельдің философия ғылымына қосқан ерен еңбегін көре аламыз. Осы себептің өзінен-ақ оны «алғашқы ұстаз» атағына лайық бірден-бір жан екенін біле аламыз.

Авторлары: Жанатаев Данат, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты

Минджасаров Нурсултан, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, физика-техникалық факультетінің магистранты