Ж.Баласағұнның«Құтты білік» дастанындағы философиялық көзқарастар

Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы діни-философиялық көзқарастар

Жүсіп Баласағұн - ортағасырлық түркі халықтарының философиялық ойының дамуында маңызды рөл атқарған ойшыл. Ол әдебиет пен тіл саласындағы талантты қайраткер ғана емес, сонымен қатар көрнекті философ, өз дәуірінің көрнекті ғалымы болды. Жүсіп Баласағұнның шығармашылық мұрасында түркі тайпаларының даму тарихы, отбасы, мемлекет, құқық, мораль мәселелері көрініс тапқан.

Жүсіп Баласағұнның мұрасын зерттеуге тарихшылардың, әдебиеттанушылардың және тілтанушылардың бірқатар еңбектері арналған. Философтар да ойшылдың еңбектерін зерттеуге белгілі бір үлес қосты. Осыған байланысты А.А. Алтмышбаев, А. И. Нарынбаев, O. K. Қозыбаев және басқа да ғалымдардың еңбектерін атап өткен жөн. Жүсіп Баласағұн мұрасының идеялық мазмұнын зерттей отырып, оның әл-Фараби, Бируни, Ибн Синаның еңбектері туралы, олардың жалпы дүниетанымы, атап айтқанда философиялық көзқарастары туралы, сондай-ақ олардың еңбектері арқылы ежелгі грек философиясы өкілдерінің еңбектері туралы хабардар болғандығына көз жеткізуге болады.

«Құтты білік» дастаны - ерте түркітілдес әдебиеттің көрнекті туындысы. Жанр бойынша Жүсіп Баласағұнның еңбегі Шығыста кең таралған тәрбиелік-дидактикалық сипаттағы шығармаларға, этикалық және моральдық бағыттағы шығармаларға жатады. Онда тек әлеуметтік-этикалық ғана емес, сонымен бірге орта ғасыр ойшылдарының рухани ізденістеріне тән көптеген философиялық мәселелер көтеріледі. Осыған байланысты А.Н. Кононов дұрыс атап өтті: «Өзінің барлық моральдық бағыты үшін «Құтты білік» – бұл этикалық және дидактикалық нұсқаулар мен ілімдердің кітабы емес. Бұл адамның қоғамдағы мәні мен мағынасын талдайтын философиялық жұмыс». Ұқсас ойды А. Еркебаев: «Ежелгі поэтикалық мәтіндерінде әлемді мұсылмандық қабылдау ғана емес, сонымен бірге болмыстың терең, неғұрлым іргелі түсінігі де кездеседі, ол кейіннен Ж. Баласағұнның «Құтты білік» дастанының философиялық контекстіне жол ашады». Әрине, дін, атап айтқанда сопылық діни ағым ретінде Жүсіп Баласағұнның философиялық ойының қалыптасуында үлкен рөл атқарды. Сондықтан оның ғалам, мораль, адамның тағдыры туралы ойлары бірізділікпен ерекшеленбеді: олардағы нақты элементтер идеалистік, утопиялық элементтермен қиялмен байланысты болды. Алайда, «Құтты білік» дастанын нақты өмірден ажыратылған шығарма ретінде қарастыруға болмайды. Жүсіп Баласағұн негізінен мемлекеттік басқару, саясат, адам өмірінің мәні мәселелерін нақты тұрғыдан түсінуге, математика, астрономия мәселелеріне ғылыми тұрғыдан қарауға тырысты. Ойшыл өз поэмасында халық даналығын, түркі фольклорын, мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді кеңінен және ұтымды пайдаланған. Жүсіп өзінің этикасында көбінесе жердегі адамның моральын уағыздайды, оның тәжірибесін шынайы сипаттайды және бақытқа ұмтылуға шақырады.

Жүсіп Баласағұнның философиялық ойларында білім мәселесі ерекше орын алады. Эпистемологиялық аспектіде «Құтты білік» дастанын талдау адамға адамгершілік қарым-қатынас, оны табиғатпен байланыстыру білім теориясының бастапқы нүктесі екенін көрсетеді. Ол шындықтың сансыз байлығы бар және адам игілігінің нақты, сенімді көзі болып табылады деп сендірді. Жүсіп Баласағұнның таным процесі туралы философиялық ойлары Шығыс перипатетиктерін тану теориясынан тікелей туындайды. Алайда, «Құтты білік» дастанының атауында Шығыс перипатетизмінің эпистемологиясының негізгі қағидасы - білім мен ізгіліктің сәйкестігі айтылған. Әрине, сопылық Жүсіп Баласағұнның білім теориясына айтарлықтай әсер етті. Алайда, ойшыл өзінің эпистемологиясында оның шеңберінен шықты. Бұл тұрғыда оның шындықты дұрыс, объективті түрде көрсету туралы пікірі ерекше маңызды. Мұнда ол танымдық процестің негізгі міндеттерінің бірін көрді. Жүсіп Баласағұн сонымен қатар қоршаған әлемді оның барлық алуан түрлілігінде білу мүмкіндігі мен қажеттілігі туралы идеяның жақтаушысы болып табылады. Ол өзінің философиялық көзқарастарында адамның ақыл-ойына, заттардың мәніне ену қабілетіне ешқандай шек қоймайды. Қоршаған әлемнің шындығын білу, оның пікірінше, таусылмайтын және шексіз процесс:

Сонымен бірге, Жүсіп Баласағұн танымның адам өміріндегі шешуші рөлі туралы идеяны алға тартты, объективті шындықты білу мүмкіндігі мен қажеттілігін жақтаушы болды. Оның орта ғасырларда адамның қоршаған әлемді өзінің барлық алуан түрлілігімен білу қабілеті туралы идеялары түбегейлі батыл болды. Әрине, «Құтты білік» дастаны - ең алдымен этикалық-дидактикалық шығарма. Сондықтан онда этикалық мәселелер барынша жан-жақты ашылған. Моральдың негізгі ұғымдары дастанның басты кейіпкерлерінің бейнелерінде бейнеленген. Шығармаға негіз болған төрт түрлі ұғымдар жайлы Жүсіп Баласағұн былай деген:

«Бірі оның – шындық жолы, Әділет,

Екіншісі – құт пен ырыс, Дәулет.

Үшіншісі – Ақыл менен парасат,

Төртіншісі – ұстамдылық, Қанағат».[1, 75] Осылайша, Баласағұн маңызды этикалық категорияларды ажыратады, түбегейлі ізгіліктерді оларды басқа этикалық ұғымдармен байланыстыра отырып жүйелеуге тырысады.

Әділ билеушінің мәселесі «Құтты білік» дастанының авторы үшін басты мәселе екені белгілі. Сондықтан «әділеттілік» ұғымы Жүсіп Баласағұнның әлеуметтік-этикалық ілімінің абсолютті және объективті негізін құрайды. Қалған этикалық ұғымдар табиғатта салыстырмалы және субъективті болып табылады. Әділеттілік - қоғам дамуының қозғаушы күші. Әділеттілік қағидаттарына негізделген қоғам әрқашан өркендейді. Ол «әділеттілік» ұғымын негізінен әлеуметтік тұрғыдан қарастырады. Осыған байланысты әділеттілік мемлекет басшысының да, қоғам мүшелерінің де бір-бірінің алдындағы өз міндеттерін орындауын, әрқайсысының қоғамдық және саяси жағдайына сәйкес еңбек бөлінісіне негізделген өз борышын орындауын болжайды. Осыған байланысты Жүсіп Баласағұнның әділеттілік тақырыбындағы ойлары оның әділ басқару формасы туралы идеяларын ең көп бейнелегенін атап өткен жөн. Ол әділ билеушінің бейнесін жасауға тырысты, бірақ оның осы бағыттағы ізденістері оның идеалды әлеуметтік жүйе туралы ойларын, қоғамдық тәртіпті жақсарту туралы утопиялық ойларымен аяқталды.

Жүсіп Баласағұнның этикалық көзқарастарындағы ең құндысы - оның адамдарды адамгершілік тәрбиелеу проблемалары туралы ойлары. Сонымен бірге ол жастарды тәрбиелеуге ерекше назар аударады. Ойшыл ақынның пікірінше, адамгершілікке жетілу - адам өмірінің негізі [2]. Тәрбие мен білім беруде адамның ішкі және сыртқы жетілуі, оның физикалық және рухани сұлулығының бірлігі болуы керек. Жүсіп балалардың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы ата-аналар мен қоршаған ортаның әсерінен болады деп санайды. Осылайша, ол әмбебап детерминизм және табиғат құбылыстары, әлеуметтік құбылыстар мен процестер идеясын баса айтады. Жеке тұлғаны тәрбиелеу балалық шақта тиімдірек жүзеге асырылады.

Жүсп Баласағұнның дүниетанымының шектеулі сипатына қарамастан, оның моральдық дидактикасы кең таралып қана қоймай, түркі және басқа да шығыс халықтарының кейінгі прогрессивті ойшылдарының дүниетанымына айтарлықтай әсер етті. А.А. Алтмышбаев былай деп жазды: «Жүсіп Баласағұн шығармашылық мұрасының жалпы реалистік мәдениеттің дамуына, түркітілдес халықтардың озық қоғамдық-саяси және философиялық ойларының дамуына әсері тигені анық». Шыныменде, оның гуманистік көзқарастары Орта Азия халықтарының фольклорында да, жазбаша әдебиетінде де көрініс тапты. Ол жалпы адамзаттық өркениеттің дамуына баға жетпес үлес қосты. Оның мұрасы түркітілдес халықтардың философиялық ойының дамуына үлкен әсер етті.

                Пайдаланылған әдебиеттер:

1.     Баласағұн Ж. Құтты білік Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған Асқар Егеубаев. –616 б.

2.     Нарынбаев А.И., Касымов А. Мировоззрение Юсуфа Хаджиба Бапасагуни /Общественно-философская мысль народов Средней Азии.- Бишкек, 1991. -С. 113

Айдарқызы Ақжан - ҚазҰУ 1курс магистранты,

Жанатаев Данат - ҚазҰУ профессоры