Опера тарихы. Қазақша опера

Опера тарихы. Қазақша опера
Опера – бір үлкен өнердің топтастырылған күрделі жанры. Ол музыка ғана емес, бүтін театр, яғни біртұтас драмалық қойылым. Ең алғаш опера XVI-XVII ғасырларда Италияда пайда болады. Италияндық композитор Клаудио Монтеверди операға күрделі ариялар, вокалдық ансамбльдер, хор ұжымы мен оркестр сүйемелін енгізеді. Опера үшін театрлар салынды. Опера тез дамып, халықтың аңызы мен жырларын тарихын негізге алды. Операның басты рөлінде – орындаушы – әншілер – балет әртістері – хор ұжымы болады.
Операның əдеби негізі (либеретто) музыкалық драматургия жəне ең алдымен вокалдық музыкалық формаларының тəсілдері арқылы өзінің көркемдік шешімін табады. Ол - вокалдық пен аспаптық муз., драматургия, хореография (балет) жəне бейнелеу өнерінің (декорация,костюм) бірлестігінен туған театр шығармасы, яғни осындай əр түрлі өнер түрлерін біртұтас театр əрекетіне біріктіретін синтезді жанр. Жеке айтылатын əн (ария, ариозо, каватина, монолог, баллада), речитатив (тақпақ сазды қысқа əуен), ансамбль (дуэт,трио, квартет, квинтет), хор көріністері, би, оркестрлік нөмірлер (увертюра, антракт) опералық музыканың түрлеріне жатады. Операның тарихи даму барысында оның түрлі жанрлары қалыптасты: эпикалыққаһармандық, тарихи-қаһармандық, тарихи-романтикалық, тарихи-тұрмыстық, лирикалық-тұрмыстық, драмалық, комедиялық жəне сатиралық опералар. Сондай-ақ, Италияда опера-сериа мен опера-буффа, Францияда комедиялық жəне лирикалық, ал Англияда балладалық опера жанрлары өмірге келді. Бұдан басқа музыкалық драма, опера-балет секілді жанрлары болды. Опера тарихы адамзат қоғамы тарихы мен мəдениетінің даму жолымен тығыз байланысты. Музыкалық театрдың негізгі халықтық ойын-сауыққа саяды.
Опера жанрының Батыс Еуропадағы көрнекті өкілдері: К.Монтеверди, А.Скарлатти, Дж. Б.Перголези, Дж. Россини, Дж. Верди, Дж.Пуччини (Италия); Г.Ф. Гевдель (Англия); Ж.Б. Люлли, Ж.Ф. Рамо, Ш.Гуно, Ж.Бизе (Франция); К.В. Глюк (Астрия, Франция);В.А. Моцарт (Австрия); Л.Бетховен, К.М. Вебер, Р.Вагаер (Германия); Ф.Эркель (Венгрия); С.Монюшко (Польша); Б.Сметана, А.Дворжак (Чехия), т.б. Алғашқы орыс опералары 18 ғасырдың 70-жылдары пайда болды. Классикалық орыс операсының негізін салған М.И.Глинка. Оның халықтық-патриоттық тақырыпқа жазылған "Иван Сусанині" (1836) мен "Руслан мен Людмиласы" (1842) реалистік опера өнерінің үлгілері болып табылады.

Қазақстанда опера жанры XX ғасырдың 30 жылдары туды. Алғашқы опералық шығармалар музыкалық пьеса және драма түрінде болды. Олар түгелдей қазақтың халық музыкасына, оның ән-күй байлығына негізделіп жазылды. 1934 жылы Е.Г. Брусиловский казақтың тұңғыш операсы "Қыз Жібекті", одан кейінгі жылдары Жұбанов пен Л.А. Хамиди "Абай" (1944), М.Төлебаев "Біржан - Сара" (1946), Қ.Қожамияров "Назугум" (1956), С.Мұхамеджанов "Айсұлу" (1964), Е.Рахмадиев "Қамар сұлу" (1963) және Ғ.Жұбанова "Еңлік-Кебекті" (1975) жазып, ұлттық операны кәсіби тұрғыда жаңа белеске көтерді. Егемендік алғаннан кейінгі жылдары қазақ операсы жаңа сатыға көтерілді. Е.Рахмадиевтің "Абылай хан" операсы (2004) елеулі оқиғаға айналды. 2000 жылы Астана қаласында Опера және балет театры ашылды. 2013 жылы Астана қаласында жаңа "Астана-опера" ұлттық опера және балет театры ашылды.
Ал қазақстандық опера орындаушыларына музыкалық өте қабілетті талантты əртістер – Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Құрманбек Жандарбеков, Күлəш пен Қанабек Байсейітовтер, Серғали Əбжанов, Үрия Тұрдықұлова жəне басқалар болды. Кейін бұлардың көбі Қазақстан опера өнерінің қайраткерлері атанды. Қазіргі таңдағы танымал опера өнерінің иесіне Майра Мұхамедқызын, Толқын Забированы, Жанат Бақытжанұлы, Бақнат Жаннат, Сүндет Әбдірахманұлы т.б. жатқызамыз.