Девальвацияның Қазақстанға әсері

     Девальвация- алтын стандарт бойынша ақша бірлігі алтын қорының азаюы. Ұлттық экономиканың жаһандық дағдарыстың теріс әсерінің таралған түрлерінің бірі бүкіл әлемде валютаның құнсыздануы. Исландия, Оңтүстік Африка, Бразилия, Польша, Венгрия, Түркия, Оңтүстік Корея - көшбасшы туралы процесін және ТМД елдері айналып өткен жоқ. 2008 жылдың маусым-шілде айынан қазіргі уақытқа дейін, Ресей рублі 39%, Украина гривнасы 50% -ға құнсызданды. Беларусь рублі дерлік күні 20% -ға девальвацияға ұшырады.
    Сонымен қатар, 2015 жылдың алғашқы 6 айы ішінде, Қазақстан минұлттықэкономика статистика комитетінің деректері бойынша, Қазақстан келесі елдерде өз өнімдерін экспорттады:
• Италия - жалпы экспорттың 17,8% (2015 жылдың басынан бері АҚШ долларына қатысты еуро девальвациясы - 5,9%);
• Нидерланды - 11,6% (5,9% еуро құнсызданып);
• Қытай - 11,3% (3,1% -ға юань құнсызданып);
• Ресей - 9,7% (рублінің 14% құнсызданып);
• Франция - 6% (5,9% еуро құнсызданып);
• Швейцария - 6,1% (4,8% құнсызданды Швейцария франкі);
• Басқа елдерге экспорт 37,5%, Қазақстан құрады.
Қазақстан сондай-ақ, 2016 жыл басы мен қазірдің өзінде АҚШ долларына салыстырғанда 38,5% кем өз валютасын құнсызданды. Яғни осы елдердің экспорт одан да тартымды болады, бірақ олардың импорт сұраныс аз болатынына анық болып табылады. [1]
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған сәттен баста қаншама қиындық қыстаулардан өтті. Сол қиындық қыстаулардың бәрі елбасымыздың тиімді саятанының арқасында аман-есен бүгінгі күнге жетіп отырмыз. Президент Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне міндет қойды:
- Теңге құбылмалы ставкасына астында қаржы секторын тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- Ұлттық валютадағы сенімді нығайтуға «де-долларландыру» кеңейту арқылы және Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық көзқарастарды қайта қарау арқылы халықтың зейнетақы жинақтарының кірістілігін арттыру. [2]
Теңгенің девальвацияға ұшырау себептері көп.Үкіметтің тиімсіз экономикалық саясаты болып табылады. Әрине, нарықтық экономика жағдайында, Үкімет қабылдаған кез келген шаралар, оң және теріс әсер етуі мүмкін және экономика ұсақ-баптау ең күрделі болып табылады.
«Экономикалық зерттеулер институты» бағалауы бойынша, девальвация келесі өнімдерді өндіретін, қазақстандық кәсіпорындардың бірқатар бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді: азық-түлік өнімдерін • өндіру (қант, кондитерлік, маргарин және ұқсас өнімдер, сүт өнімдері, балық, пісірілген және консервіленген); • (асбест цементтен оларға керамикалық отқа берік кірпіш, блоктар, тақталар, күйдірілген гипс, кальций сульфаты, құбырлар, түтіктер және олардың фитингтері талшықты-цемент, целлюлоза талшықты) өзге де металл емес минералды өнімдер өндіру; • мұнайды айдау (жағар май материалдары); • Химия өнеркәсібі (азот тыңайтқыштар); • машиналар мен жабдықтар өндіру (сұйық метр, электрмен метр); • темір және болат өндіру (сым, шыбық, құбыр, пластина, электродтар жабылған немесе ағынының материалдармен өзекшесі).
Бір долларға шаққанда шамамен 350-355 теңге тұрақтандыру үшін белгілі бір мерзімге арналған. теңге Әрі қарай динамикасы Азия, АҚШ, Еуропа, мұнай бағасының және валюта нарығындағы Қазақстанның басқа елдер-сауда әріптестерінің іс-қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты болады.[3]
Девальвацияға байланысты мамандардың айтуынша, Девальвацияның болу мынандай пайда алып келеді:
а) Біріншіден, теңге девальвациясы қаржы жүйесінің беріктігіне оң ықпалын бермек. Мысалы, біз осы уақытқа дейін теңгенің тұрақтылығын сақтап тұру мақсатында Ұлттық банктің алтын-валютасын көп мөлшерде жұмсап келдік. Өкінішке қарай, «елдегі инфрақұрылымды дамытады, экономикамызды өркендетеді» деп сақталған сол қаржы дағдарыстың құлқынында да, қаржыны игере алмаудың да себептерінде оңды-солды кетіп жатты. Міне, теңгені еркіне жіберсек, біз ең алдымен алтын-валютадағы ақшаны сақтап қала аламыз.
ә) Екіншіден, теңгенің құнсыздануы Қазақстан тауарларының әлемдік рыноктағы бағасына оң әсер етпек. Теңге девальвациясы доллардың қымбаттап, теңгенің арзандауына апарып соғады. Ал әлемдік нарықтағы тауар бағасы доллармен бағаланады. Демек, әлемдік рынокта Қазақстан тауарларының бағасы да қымбаттайды деген сөз. Бұл жерде осы үрдісті ұтымды пайдалана білген тауарды экспорттаушылар ұтады, – дейді экономист-ғалымдар.
б) Үшіншіден, теңгенің құнсыздануы банктен теңгемен несие алғандарға пайдасын тигізбек. Егер Қазақстандағы банктер жанынан құрылған коллекторлық орталықтардың есебіне жүгінсек, бүгінде қазақстандықтардың үштен бірі несиені теңгемен алған. Ал теңге құнсызданған жағдайда банктер пайыздық көрсеткіштерін өсірмей, сол қалпында қалдыратын болса теңгенің құны арзандайтын болғандықтан, теңгемен несие алғандар ұтады.
в) инвестицияланатын бағыттар, халық саны, шамасы, валюталық жинақ осындай девальвацияның өздерін қорғау және мекен, (жеке тұлғалардың шетел валютасындағы депозиттердің үлесі, Қазақстан Ұлттық банкі мәліметтері бойынша, 2015 жылдың маусымында 66,7% соңында болған) мұндай дамыту үшін дайын болды. Енді (доллар жылдың соңына дейін 300 теңге деңгейіне оралу емес, жағдайларды қоспағанда), біздің бағалауымызша, бұл тым кеш валютаны сатып алу. Жалпы алғанда, 2015 жылдың соңына дейін валютасын сатып алу теңгедегі депозиттердің пайдалылығын асып екіталай.
г) Біз экспорттық, импорттық шегін қолдау, нарықтық айырбас бағамының артықшылығы сауда балансын теңестіретін қабілеті болып табылады, яғни, экспортты және импортты шегі арттыруға. т.б. автомобиль секторының, тұрмыстық техника және секторының: Тиісінше, ол экспорттық экономиканың секторларын және импортталатын өнімдердің басым байланысты тұтынушыға қысым дамуын ынталандыру болады. әкелiнген тауарлар қымбаттады, өйткені, жеңіл және тамақ өнеркәсібі отандық тауар өндірушілерді қолдау керек.
Міне, теңге девальвациясының басты-басты пайдасы осы үш секторға ықпал етпек. Десек те зияны қандай? Девалвациядан халықтың ұтылатын тұсы не? Енді осыны тізбелеп көрсек...
а) Бірінші, теңгенің құнсыздануы сыртқы қарыздың қайтарылуына зиянын тигізеді.
Қазақстан банктерінің дені сыртқы қарызды доллармен алған. Ал теңге девальвациясы доллардың құнын арттырмақ. Теңгенің құнсызданып, доллар құнының артуы сыртқа қарызы көп банктерге өзіндік салқынын тигізеді. Бұл сырттан доллармен алған қарыздың өсімін көбейтеді. Девальвация банктердiң сыртқы мiндеттемелерiн орындауды да қиындатып жiбередi. Сондықтан әрине, бұл жерде банктер халыққа беретін несиенің пайызын өзінен өзі өсіруі мүмкін. Мұндай жағдайда банктен теңгемен несие алғандарда ұтылып сала береді.
ә) Екінші ретте теңгенің девальвациясы теңгелік депозиттерге кері ықпал етеді.
«Қазір қарапайым халықтың басым бөлігі депозиттерге қаржысын теңгемен жинақтап отыр. Ал теңге құнсызданған жағдайда теңгелік депозиттердің де құны түседі. Қысқасы, халықтың теңгемен жинаған ақшасы құнсызданады» дейді сарапшылар.
б) Үшінші кезекте доллармен несие алғандар үлкен шығынға ұшырайды.Бізде банктен несие алушылардың біразы қарызды АҚШ долларымен алған. Оларға тұрақты теңге бағамы керек. Долларға деген сұраныс өсетіндіктен, отандық экономистер теңге девальвациясы доллармен несие алғандарды шығынға белшеден батыратынын жасырмауымыз қажеттігін алға тартады.
в) Төртіншіден, теңге девальвациясы валюталар базарына да кері әсерін тигізбек. Мемлекетаралық келісім, сауда-саттық қарым-қатынастардың дені валюталар құндылығына байланысты жүретіндіктен ұлттық теңгеміздің құнсыздануы валюталар базарына да кері ықпал етеді. Мысалы, өзге елдердің ұлттық валютасының құны артып, теңгенің құны төмендейтін болса, біз нарықтық экономикамыздың осалдығын танытып қоямыз. Сондықтан теңге сауда-саттық жүргізу үшін, уақытында төлем жасау үшін басқа мемлекеттердің қазіргі айналымда жүрген валютасымен сәйкес келуі керек. [4]
Доллардың курсы 2015 жылдың қараша айларында 355 теңгеден 380 теңгеге көтерілді. Енді бұдан кімге жаман? Біріншіден, депозиттерін теңгеде ұстаған адамдарға. Егер олар осы уақытқа дейін 4 000 000 теңге жинап, оны алып, пәтер алмақшы болса, онда пәтердің бағасы доллармен есептегенде бірнеше есеге өскені белгілі.
    Екіншіден, сырттан келетін тауарларға баға өседі. Сырттан тауарлар доллармен сатылып-алынатыны белгілі. Демек, техника, көлік, үйдің бағасы қымбаттайды. Онымен іле-шала азық-түліктің де бағасы қымбаттауы мүмкін. Соныменқатар, доллармен есептеп, пәтер жалдаушылар біраз қалтасынан қағылайын деп тұр.
Кімге жақсы? Әрине, ең бірінші депозиттерін долларда сақтаған адамдарға. Жылжымалы пәтер, көлік сатушыларына. [5]
Банктерде депозиттері бар халық шығынға батқанын айтып алаңдағаны да есімізде. Осыған орай, Ұлттық банк екінші дәрежелі банктермен бірігіп курстың күрт өзгеруінен шығынға батқан тұрғындарға көмектеспек.
    Егер еліміздегі кез-келген банкте ("Казпошта" да кіреді) 2015 жылдың 18 тамызына дейін депозитіңіз бар болған болса, курс өзгеруінен болған шығынның орнын толтыруыңызға болады.
Ол үшін депозит ашқан банкке барып арнайы шот аштырасыз. Сол шотта ақшаңыз бір жылдан астам уақыт жатуы керек. 2016 жылдың 10 қазанында сіздің шығыныңыз өтеледі.
Айта кетелік, курс айырмасы 2016 жылғы 30 қыркүйектегі теңгенің долларға шаққандағы курсымен есептеледі.
      Жалпы, бірде құлдырау, бірде өсім беру нарықтық экономикаға бейімделген құбылыстар десек те, теңге девальвациясы халықты алаңдатып отырған жайы бар. Осыдан біраз уақыт бұрын ғана Ұлттық банктің мамандарының «теңге құнсызданбайды, оған ешқандай себеп жоқ, алғышарттар қарастырылған» дегені нақ бүгін жоққа шықты. Халыққа берілетін әлеуметтік төлемдер, жәрдемақы, зейнетақы, жалақы биылдыққа өспейтініне, әйтсе де теңгенің құнсызданып кеткеніне алаңдаған халық ертеңгі күнін ойлап уайымға салынуда. Ешбір тараптан алдын-ала құлақтанбаған халық «теңгеміздің «сабан ақшаға» айналмасына сонда кім кепілдік бере алады» деп дал болуда. Ал сарапшылар әзірге доллардың күшейіп, теңгенің әлсіреуі өз күшінде болатынын, тек сәуір айының соңына таман ғана бір доллардың бағамы 6-7 теңгеге төмен түсетінін айтып жорамал жасауда.[6]
Кел келген мемлкекетте девальвациядан шығу үшін мықты стратегия қажет, Біздің мемлекетіміз стратегиясы «100 нақты қадам»- болып отыр, осы стратегияның арқасында бәріміз бір жұдырық болып жиналсақ дағдарыс, девальвация, инфляцияны жеңуміз аян. Қорыта айтқанда, мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті қолдау мақсатында 1 млрд доллар көлемінде бюджеттен кәсіпкерлікті қолдау мақсатында қаржы бөлінген болатын. Осы қаражатты игеріп кәсіпорындарымызды дамытсақ, мемлекетіміз 30 елдің қатарына және дағдарыс, девальвация, инфляциядан шығатын еді.
Пайдаланған әдебиеттер:
1) http://mektep2.at.ua/news/2009-03-08-16
2) https://finance.nur.kz/867751-ekspert-kazakhstan-peredevalvirova.html
3) http://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-nnazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2017-zhylgy-31-kantarinform.kz
4) http://massaget.kz/forum/viewtopic.php?f=65&t=1493#p21843