"Бар болғыр", "Тұқымың өскір". Қазақ ақ қарғысты қалай айтқан?
Қазақ "Ақ дегенің алғыс, қара дегенің қарғыс" дейді. Бұдан қазақ халқы ежелден әр айтылған сөзге, тілек пен қарызға қатты мән бергенін аңғаруға болады. Бұрын әжелер де немересіне ашуланғанда қарғыс сөздерін жақсы тілекке ауыстырған. Мұны "ақ қарғыс" деп атайды. Massaget.kz тілшісі қазақтың ақ қарғыстары туралы баяндайды.
Қазақта сөз жаманы - қарғыс
Қазақ халқы қарғыс сөздеріне қатты мән берген. Сол үшін "Қарғыс алма, алғыс ал" дейді. Этнограф Болат Бопайұлы алғыс пен қарғыс қай кезде айтылатынын түсіндірді.
"Алғыс ақ батасын ақтарып, бал сөзден мерей төксе, қарғыс нәлет жаудыру сөзбен өлтіре арбайды. Қазақ тілдің осы сипаттарына қарай отырып, бір жүректің екінші жүрекке ыстық ықыласын арнап, адам рухының мерейін тасытып, өмірге жігерлендіре, болашаққа үміттендіре айтылатын тәтті тілек сөздерді "алғыс" деп атады да, адам рухына соққы беретін, өмірден түңілдіретін, жағымсыз қылықтарға қарсы айтылған ащы сөздерді "қарғыс" деп атады. Сөйтіп, қазақ жақсылық істеген адамдарға алғыс айтып мадақтайтын, опасыз, жауыз адамдарға қарғыс жаудыратын болған", - дейді этнограф.
Жамандыққа назаланғанда қазақ қарғыс жаудырады. Онда "арам қатқыр", "тұқымы құрығыр", "боздап қалғыр", "жетпегір" секілді қарғыстар айтылады.
"Одан бөлек "көкшешек бол", "көгала келіп, атың өшсін", "барғаныңнан келме", "жалғызыңнан жайра" деп нәлет жаудырады. Дәмін қызғанып берекені қашыратын дүниеқұмарларды "дәміңді ит жесін", "дәм атсын", "басың аста қалсын", "асқа жарыл", "итаяғыңды жалағыр" деп сыбайды. Ал асын ішіп, аяғын былғайтын тоғышарларды "дәм-тұз атқыр", "ішкенің бойыңа қонбағыр", "арамтамақ қайыршы", "жарымай қал", "ішің кепкір" деп қарғайды... "Айналайын, құлыным, ойнай ғой, әшейін күлің үйіліп қана қалсын" дейтін жымсыма қарғыстар болады. Дүниедегі қарғыстың ең жаманы - "жымсыма қарғыс". Сырты мақтау, мүсіркеу сияқты болғанымен, ішкі астары толған - у", - деп түсіндірді Болат Бопайұлы.
"Тұқымың өскір"
Ересек адам кішкентай балаға ашуланғанда мұндай қарғыстардың мәнін өзгертіп айтатын болған. "Тұқымың жойылғыр" мен "тұқымың өшкірдің" орнына "тұқымың жайылғыр", "тұқымың өскір" деп айтқан. Осылайша, ұрпағың болмасын деген жаман қарғысты әжелер немересіне қарап, ұрпағың көп болсын деп тілеген.
Одан бөлек, ұрпаққа қатысты "көбейгір", "мың болғыр", "өсіп-өнгір" деген де ақ қарғыстар бар. Мұның бәрі ашулы дауыспен айтылса да, ең ізгі тілектердің бірі.
Ата-әжелер айтатын тағы бір ақ қарғыстар - "бар болғыр", "өркенің өскір", "көп жасағыр", "намысың молайғыр!".
"Бар бол"
Жазушы Зира Наурызбай таяуда әжесі айтатын осындай ақ қарғысты есіне түсіріпті. Бұл ақ қарғысы - "бар бол".
"Бар бол"! Әжем қатты ашуланғанда осылай айтатын. Бала кезімізде бұл өте жаман балағат сөз деп ойлайтынбыз. Сіңлім бірде ойланып, "Әже, "бар бол" деген жақсы сөз ғой?" деген еді. Әжем жымиып, "Енді сендерге жаман сөзбен ұрысамын ба?" деп жауап берген. Қазақтың дәстүрлі "балағаттары" мынадай: "Өркенің өссін", "Тұқымың жайылғыр", "Жүзің әппақ болсын", - деді жазушы Instagram-парақшасында.
Посмотреть эту публикацию в Instagram
Мұндағы "Бар бол" дегені - "Өміріңде таршылық көрме, дәулетті бол" деген тілегі. Әжесі немересіне қатты ұрысып жатқандай көрінетіні рас. Ал негізі бұл сөздердің астарында игі тілек бар.
Е. Төлеш