Тоғжан Қасенованың «Атом улаған дала» кітабы жарық көрді

The Atomic Steppe алғаш рет 2022 жылдың ақпанында ағылшын тілінде Stanford University Press баспасында жарық көрді. Кітаптың қазақ тілінде басылуына Фридрих Эберт атындағы қор (FES) қолдау көрсетті және оны  Steppe&World Publishing баспасы басып шығарды. Кітаптың электронды нұсқасы қордың сайтында орналасқан.

Саяси ғылымдар докторы, ядролық қауіпсіздік жөніндегі маман Тоғжан Қасенова «Атом улаған дала: Қазақстан ядролық қарудан қалай бас тартты» атты кітабының қазақша нұсқасын таныстырды. Тұсаукесер барысында автор кітаптың жазылу барысы туралы, антиядролық қозғалыс қазақстандық қоғамның отарсыздану жолындағы алғашқы қадамдарының бірі болғаны туралы және қазіргі шиеленіскен геосаяси жағдайда еліміздің ядролық қарудан бас тартуының маңыздылығы туралы айтты.

Тоғжан Қасенованың айтуынша, кітапты әзірлеуге 10 жылдан аса уақыт кеткен. Бірінші бөлімде Қазақстан аумағындағы ядролық сынақтар және оның тұрғындардың денсаулығы мен қоршаған ортаға тигізген қайғылы салдары туралы айтылады.

Екінші бөлімде КСРО ыдырағаннан кейін әлемдегі төртінші ірі ядролық арсеналға мұрагер болған Қазақстанның ұзақ келіссөздерден кейін одан қалай бас тартып, ядросыз елге айналғаны туралы айтылады.

Тоғжан Қасенова алғашында елдердің ядролық қарудан неліктен бас тартуы немесе оны кітапқа енгізу туралы шешім қабылдаудың түрлі үлгілерін зерттеуді жоспарлағанын айтты. Бірақ ол аймақты аралап, сынақ құрбандарымен кездесуді бастағанда, зерттеуші оқиғаның бұл бөлігін де назардан тыс қалдыруға болмайтынын түсінген.

«Көп ақпарат әлі жетіспейді. Бірақ Қазақстанның өзі де бұл тақырыпты толық зерделеуге, халықтың денсаулығын зерттеуге, қазір не болып жатқанын және өткенде қалмаған, бірақ әлі күнге дейін құнын төлеп жатқан адамдарға қалай көмектесуге болатынын түсінуге жеткілікті күш салған жоқ», - дейді автор.

Тоғдан Қасенова кітап жазарда көмектескен адамдарға алғысын зор екенін айтады.

«2020 жылғы қарашада пандемия асқынып, қала жабылып қалған кезде бірнеше ай Уошиңтонда жүріп, ақыры қазақ даласына жеттім. Сол сапарда даланың ұланғайыр шексіздігіне қайран қалдым әрі сағынышымды бастым. Бұл осы қолжазбаны аяқтар алдында Шығыс Қазақстанға барған соңғы сапарым еді, өмір маған туған жерім мен халқымның тағдырын бүкіл әлемге баяндауға мүмкіндік бергеніне шексіз ризамын. Бұл кітапты жазуға он жылдан астам уақыт кетті. Кәсіби маман әрі жеке тұлға ретінде дәл осындай деңгейде маңызды кітап енді жазбайтыныма сенімдімін. Бұл кітапты зор сүйіспеншілікпен жазып шықтым, сондықтан осы сапарда көмектескен адамның бәріне алғысым зор», - дейді автор.

Өңірдің өзекті мәселелеріне тоқталған автор, бір жағынан, мемлекеттік органдардың тұрғындардың мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөлуін, екінші жағынан, қоғамда орын алып отырған тұрғындарды кемсітушілікті атап көрсетеді. Осылайша, 1992 жылы қабылданған жәбірленушілерге көмек көрсету туралы қолданыстағы заң ұзақ уақыт бойы жаңаруды қажет етеді.

«Мен ядролық сынақтардың салдарына байланысты ауруға шалдыққан көптеген адамдарды кездестіремін, бірақ таза техникалық тұрғыдан олардың ауруы полигонға байланысты аурулар тізіміне кірмегендіктен, оларға ешқандай көмек көрсетілмейді», - деді ғалым.

Кітаптың жеке тарауы Кеңес үкіметі тұсында дәрігерлердің ядролық сынақтардың адам денсаулығына әсерін зерттеу әрекеттеріне арналған. Сондай-ақ автор толық мәліметтің жоқтығына қарамастан, кейбір зерттеулерді бүгінге дейін жалғастыруға болатынын айтады.

«Ол кезде кеңес әскерлері Семейде бруцеллезге қарсы диспансер деп аталатын ғимарат салды. Негізгі идея радиацияның адамдарға қалай әсер ететінін бақылау болды. Кеңес Одағы ыдырағанда талай құжатты алып кетті, біразы өртенді, біразы қалды», – дейді Тоғжан Қасенова.

Ол кезде диспансер 10 мыңға жуық ауыл тұрғындарының денсаулығын қадағалап отырды. Осы диспансер базасында құрылған Қазақ радиациялық медицина және экология институтының мамандары бұл деректерге жылдар өткен соң қайта оралып, радиациядан зардап шеккен өңір тұрғындары арасында қатерлі ісікке шалдығу және өлім-жітім деңгейінің жоғарылағанын атап өтті. Қазір ғалымдар тұрғындардың екінші және үшінші буындары арасында зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатыр.

Ядролық қаруды өндіру процесінде материалдың құрамдас бөлігі техникалық тұрғыдан ең күрделі, сондықтан егер ел бір жерден ядролық материал алса немесе шығара алатын болса, онда ол ядролық қаруды шығарудың жасырын қабілетіне өте жақын, ядролық бағдарлама құру саналады. Мұнда тағы да Қазақстанның ұстанымы өте анық көрсетілген – ол кезде елге бұл қажет емес еді», - деп есептейді автор.

Тоғжан Қасенова еліміздің ядролық қарудан әу бастан бас тартқан ұстанымын мақтан тұтатынын айтады.

«Соғыс, Ресейдің Украинаға басып кіруі және бәрімізді тактикалық ядролық қаруды тастап кетуі мүмкін деп қорқу фактісі, керісінше, ядролық қару бар кезде бәріміз оның құлы болатынымызды көрсетті.  Мен Қазақстанның бұған қатысатын ел емес екенін мақтан тұтамын», - дейді кітап авторы.

Кітаптың жеке үлкен бөлігінің тақырыбы болып табылатын антиядролық қозғалыс, автордың ойынша, қоғамның өзіндік болмысы мен өзіндік идеясын қалыптастырған басқа тарихи оқиғалармен байланысты.

Автордың айтуынша, саяси себептерге байланысты антиядролық қозғалыстың рөлі бәсеңдеді және бұл туралы жеткілікті айтылмайды.