Тілші ғалымдардың әзіл-қалжыңдары #1

«Ғалымдардың ұзақ жасауының сыры – тұрақты ғылыммен айналысып, жаңалықтар ашып, күліп жүруінде... Мысалы, бүгінде тоқсанның төріне шыққан қазыналы қарияларымыз – Телқожа Жанұзақов, Бабаш Әбілқасымов, сексеннің сеңгір биігіндегі Сейдін Бизақов, Байынқол Қалиев, Бақытжан Хасанов, Берікбай Сағындықұлы сияқты тіл білімі мамандарымызды атасақ та болады» дейді түркітанушы, аудармашы Мақсұтхан Жақып.

Әзіл-қалжың жинауды әдетке айналдырған түркітанушы тілші ғалымдардың да айтқан әзілдерін әр жерден жинап, өзіне хаттап жүрген екен.

Ендеше ғылым күніне орай Мақсұтхан Жақыптың жинап жүрген ғалымдарымыздың қалжыңдары мен әзіл өлеңдерін ұсынамыз.

Сөзбасы

...Адамды әртүрлі ауруға душар қылатын холестерин деген зат ылғый күліп жүретін кісінің қанында аз, ал ылғый да ашуланып жүретіндердің қанында көп болады екен. Ендеше, қалжыңдамаса отыра алмайтын  халқымыздың «Құдай күлкіден айырмасын», «Күлкі – өмір көркі»,  «Жүзіңнен күлкі кетпесін!» деген тілегін айта отырып, ұстаз, тілші, ғалым аға-апайларымыз сияқты күліп жүрейік, замандастарымызға әрқашан күлкі сыйлайық.

Мәкең мен Секең қағытпалары...

Қазақ тілінің қос тарланы (Мәулен Балақаев пен Ісмет Кеңесбаев) айтты деген әңгіменің көбі бұл күнде аңызға айналып кетті. Бұл адамдардың ғалым ретіндегі еңбектері өз алдына да, адам ретіндегі әңгімелері екінші бір қызықты сала. Сәл де болса езу тартқызып, ес жинататын олардың әзіл-қалжыңдарын кейінгі ұрпақтың да біле жүргені мақұл-ау деген оймен қолға қалам алып ем. Енді соған кезек берелік.

Мәулен Балақаев

Бүгінгі ғылыми кеңес көңілді өтіп жатыр

Мұндай отырыстардың түйіні көбінесе Секеңе байланысты. Бүгін ол кісінің көңіл-күйі көтеріңкі екен. Әркімге жылы сөз айтып, қалжың тастап, ара-арасында қарқылдап күліп те алады. Кеңесте ізденуші С.Төлекованың «Алғыс-қарғыс мәнді фразеологизмдер» деп аталатын диссертациясы талқыланып жатқан. Секең ізденушіге қарап:

– Қазақ тілі мұндай сөздерге де бай ғой, соның біразын сен де жинаған екенсің, жөн делік. Ал бұлардың әйелдер мен еркектерге тән түрлерін тауып, жіктедің бе? – деп сұрақ қойды.

– Сонда Мәкең диссертанттан бұрын әлгілерді жымиып тергіштей бастады. Секең сұрағын одан ары нақтылай түсті.

– Мәселен, еркектер айтпайтын, тек әйелдерге тән қарғыстар бар, соларды айтам!

–Еркектер «Қырғын тигір!» деп те айта береді – деп Секеңді қалжыңға тартып еді. Сонда Секең жұлып алғандай:

–Мұны Мәкеңнен басқа еркектің айтқанын естіген емеспін! – деп сарт еткізді. Жұрт ду күлді. Секең мұнымен тынған жоқ, диссертация материалын пайдалана отырып, Мәкеңді тағы бір түртіп кетті. Ол С.Төле¬коваға қарап:

– Ал енді бар ғой шырағым, мына жұмысты зерттегенде ашқан жаңалығың қай¬сы?  Мұны мен ғана емес, осыдан 20-30 жыл өткен соң мына отырған ағаларың да сұрайды. Әрине, ол кезде мына Мәулен мен Ғайниден бола қоймас, ал менің болатыным анық – деп қулана түсті. Сонда манағы ұтылыстың есесін қайырудың жолын іздеп, аңысын аңдып отырған Мәкең, өзі құрған қақпанға аңдамай өзі кеп түскен құрдасына:

– О, жағың қарысқыр! – деді ақырын ғана. Манағы манағы ма, жұрт қыран-топалаң күлкі құшағына енді. Әсіресе, алғыс-қарғыс мәнді сөздер талқыға түсіп жатқанда, мынадай қалжың тіпті жарасым тауып кеткендей еді.

 Ісмет Кеңесбаев

О дүниеге алфавит тәртібімен барасың

…Елге әлдеқашан аңыз боп тарап кеткен мына бір қалжыңды қалай ұмытарсың?!

Бірде Ісмет Кеңесбайұлы қатты науқастанып ауруханада жатып қалады. Ежелгі досының көңілін сұрауға Мәулен Балақаев барып: «Ә, сабазым, ол жақтан да аман қайтқанбысың?», - дейтін көрінеді. Секең: «Құлағыңды жақындат, - дейді де. – Кетіп-ақ қалатын рет болған еді. Бірақ ол жақта да адамды алфавит тәртібімен алады екен. К-нің әзірге керегі жоқ, бізге Б керек деп саған мені шақыртуға жіберді, Балақаев», - деп жайлап езу тартқан екен.

Жарықтықтар қисыны келген жерде қалжың сөзден екеуі де бас тартпаған. Тіпті Қаныш Имантайұлы қайтыс болып, ол кісінің мәйіті салынған табытты бүкіл ел орталық бейітке дейін жаяу апарғаны жадымызда. Сол қаралы шерудің бір тұсында Секең  Мәкеңді нұсқап, ежелгі әдетіне басып: «Қашанғы қазақ қырыла береді осы? Сенің де кезегің келген жоқ па өзі?», - дейді жайлап. Сонда Мәкең қолын жоғары нұсқап: «Ісмет, ол бізге байланысты емес, Оның билігі жоғарыда, ол кісі бәрін біледі. Әзір кілең игі жақсыларды алып жатыр. Ендігі игі жақсымыз Сен деп жүрміз ғой», - депті. Жұрт ашық күле алмай, іштен булығыпты.

Екеуінің бір-біріне қимастық сезімі терең болғанын Ісмет Кеңесбайұлы қайтыс болғанда көрдім. Мәкең ескі досының басында отырып егіл-тегіл жылады. Ол кісінің жылағанын бірінші рет көруім. Опасыз, жалған, дүние-ай!

(Өмірзақ Айтбаев. Тілғұмырлар (Қазақ лингвистері мен тіл жанашырлары)  атты кітаптан» , 4-том. 243-244 б. – Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2014)

Ісмет Кеңесбаев пен Мәулен Балақаев

Университет қабырғасында студенттер есінде қалған ерекше тұлғаның бірі Ісмет Кеңесбаев болса, екіншісі Мәулен Балақаев. Екеуі де Ұлттық академияның мүшесі, екеуі де профессор. Екеуі де тіл маманы, әлемге әйгілі түркологтар. Қазақ тілі білімінің негізін бірге қаласқан, үзеңгі қағысып қатар жүрген құрдастар. Ғылым, білімде де, өмірде де бірге жүріп, ақтық сапарға да бірінен бірі қалмай уәделескендей бірінен соң бірі қалмай аттанды. Өздері кеткенмен қазақ тілі білімінде өшпес іздері қалды, қаншама шәкірт тәрбиелеп, солар арқылы тағлым, тәрбиенің үлгісін қалдырды. Екеуі де Университеттің айтулы ұстаздары еді.

Екеуінің сабақ беру үлгісі екі басқа еді, сондай-ақ тыңдаушыны ұйытарлық қабілет-қарымы да әрқилы болатын. Секеңнің сөйлеу мақамынан мәселені аумағымен қопарып қисындата түсіндіру жағы басым көрінетін. Қай мәселеде де алғырлығы байқалып тұратын. Қаздың дауысындай саңқылдай шығатын қоңыр үні кімді де болса  ұйытып әкететін. Сөзінің ара-арасында әзіл-қалжыңын да араластырып отыратын. Қалжыңның көбі өзінің қатар-құрбы достарына бағытталып жататын. Ондай әзіл-оспақтың садағы әсіресе М.Балақаев пен Ғ.Мұсабаевқа тураланады.

Ал М.Балақаевтың тақылеті мүлде басқашалау. Ол еш уақытта дауысын көтеріп сөйлеген жан емес. Соған қарамастан оның айтқаны діттеген жеріне жетпей қойған емес. Қазақ сөзінің майын тамызып сөйлеуге шебер-ақ еді. Өйткені, ол кісінің сөзінде артық-ауыс ештеңе болмайтын. Мәкең әзіл-қалжыңға тіпті шебер болатын. Мақтамен бауыздайтын кісінің өзі.

Қазақ тілі сабағының өзінде уытты қалжың сөзін тұздықтап, тыңдаушысын сергітіп алып, мақсатты ойын ары қарай жайлап жалғастыра беретін. Содан да болар ол кісінің дәрісінен ешкім жалығып көрген емес. Ұстаздан ұят болмасын деп сабағынан қалмай, берген тапсырмасын бұлжытпай орындауға тырысатынбыз.

Секең мен Мәкеңнің университетте дәрісін тыңдап өскен көп шәкірттерінің бірімін. Тағдыр бұйыртып кейін екеуімен де қызметтес болып, шәкірттік ісімді жалғастыра бердім. Ісмет Кеңесбайұлы Тіл білімі институтының директоры да, Мәулен Балақайұлы сол институттағы тіл мәдениеті бөлімінің бастығы болды. Мен ғылыми жұмысқа осы бөлімде баулындым. Екеуі де ұстаздық өнерін тоқтатқан жоқ. Екі ұстаздың тәрбиесін көп көрдім, тағлымын алдым. Кандидаттық жұмысты да, дикторлық жұмысты да ұстаздарымның батасын ала отырып қорғадым. Аяулы ұстаздар қасында көбірек болғандықтан олардың адами қалжың әзілдері, адами ара қатынасы жадымда. Солардың қайсыбірін қайталап еске алған артық болмас. Білген кісіге олардың тәрбиелік мәні болар деймін.

Жалпы Мәкеңнің қазақы тілмен айтқанда жатып атарлығы басымдау еді. Қисыны келген тұсын қалт жібермейтін. Жамбасқа салып тартып жіберетін. Қайсыбір тұста аңғалдық пен қопалдық жасап алғанмен Секең де есесін жібермейтін. Елге әлдеқашан аңыз боп тарап кеткен мына бір қалжыңды қалай ұмытарсың. Бірде Ісмет Кеңесбайұлы қатты науқастанып ауруханада жатып қалады. Ежелгі досының көңілін сұрауға Мәулен барып «ә, сабазым ол жақтан да аман қайтқанбысың» дейтін көрінеді. Сөйтсе, әрең сөйлеп жатқан Секең «құлағыңды жақындат»  дейді де «Кетіп-ақ қалатын рет болған еді. Бірақ ол жақта да адамды алфавит тәртібімен алады екен. К-нің әзірге керегі жоқ, бізге Б керек деп саған мені шақыртуға жіберді, Балақаев» деп жайлап езу тартқан екен.

Жарықтықтар қисыны келген жерде қалжың сөзден екеуі де бас тартпаған. Тіпті Қаныш Имантайұлы қайтыс болып, ол кісінің мәйіті салынған табытты бүкіл ел орталық бейітке дейін жаяу апарғаны жадымызда. Сол қаралы шерудің бір тұсында Секең Мәкеңді нұсқап ежелгі әдетіне басып «Қашанғы қазақ қырыла береді осы. Сенің де кезегің келген жоқ па өзі» дейді жайлап. Сонда Мәкең қолын жоғары нұсқап, «Ісмет, ол бізге байланысты емес. Оның билігі жоғарыда, ол кісі бәрін біледі. Әзір кілең игі жақсыларды алып жатыр. Ендігі игі жақсымыз Сен деп жүрміз ғой» депті. Жұрт ашық күле алмай іштен булы-ғыпты.

Екеуінің бір-біріне деген қимастық сезімі терең болғанын Ісмет Кеңесбайұлы қайтыс болғанда көрдім. Мәкең ескі досының басында отырып егіл-тегіл жылады. Ол кісінің жылағанын бірінші рет көруім. Опасыз жалған дүние-ай!

(Өмірзақ Айтбайұлы. «Өнегелі өмір»  атты кітаптан», 129-131 беттер. – Алматы: Қазақ университеті, 2016)

Мәкеңнің директорлығы

Бір жолы Секең ұзақ мерзімге шетелге сапарға шығатын болады, уақытша директор етіп қалдыратын бір солидный адам іздейді. Әрі ойластыра, бері ойластыра келгенде, Мәкеңнен артық лайықты адам таппайды. Сөйтіп Қанекеңмен (Қаныш Сәтбаевпен) келіседі де Мәкеңді институтқа директор етіп қалдырады. Бұл тіл мен әдебиеттің бір институт боп тұрған кезі болатын. Жоспарлы жұмыс бұрынғыша өз жөнімен жүріп жатады. Мерзімді уақыты бітіп, Секең сапардан оралады. Аса көңілді алпауыт адам әуелі Мәкеңе (өзінің кабинетіне) келіп, әсерлерін ұзақ әңгімелейді. Бірақ Мәкең елпектеп, орнынан қозғалып, орындық ұсыну орнына, барынша салмақтана, сыздана тыңдап отырады. Әне-міне дегенше Секең әңгімесін тауысып бітеді де ауылдың жағдайын сұрай бастайды. Мәкең болса креслоға жабысып қалғандай директорлық орынды босатар түрі жоқ. Шыдамы таусыла бастаған Секең енді бірдеңе дей бергенде телефон шыр ете қалды. Мәкең трубканы жайлап алды да:

- Ә, Қанекеңбісіз. Ия, ия келді, осында отыр. Жоқ әлі білмейді, айтқан жоқпын. Аптығын бассын уақыт бар ғой. Бәлкім өзіңіз... Мен-ақ айтайын ба, мейлі, жарайды Қанеке, - деп сөзді тоқтатады. Сөйтіп стол жиегіндегі шақыртқы кнопканы басып қалады. Сылаң етіп жетіп келген секретаршаға:

- Бізге бір шай келтірші, қалқам. Секең ұзақ жолдан келді ғой, шай ішіп ентігін бассын, - дейді барынша салмақпен. Мына жағдайды көріп отырған Секең бір қуарып, бір қызарып, не дерін білмей, ентік баспақ түгілі, енді болмаса жарыларман күйге түседі. Ақыры шыдамы таусылған ол:

- Ия, ал не жаңалық бар, жағдайларың қалай? - дейді.

Мәкең онша мән бермегендей, креслоға одан сайын шалқалай беріп:

- Шай алып отырсаңызшы, Секе?! - деп тіпті сыздана түседі. Бұрын «сен» деп сөйлесіп жүрген құрдасы, енді бүгін сызданып «сіз» деп сызыла қапты. Бәрінен де осынысы өтіп барады. Бір өзгерістің барын іші сезе бастағанмен, маналы бері сұрауға батылы бармай отырған Секең, неде болса білейін деген оймен:

- Әй, немене сонда, бірдеңе болды ма, айтсаңшы, - деп еді Мәкең одан сайын маңызданып, оң қолын көтерді де:

- Әй, батыр, сабыр. Ер жігіттің басына дүниеде не келіп, не кетпейді. Кеше сен, бүгін мен дегендей, алмасып келе жатқан заман ғой. Сен кеткелі талай өзгерістер болып жатыр. Қазір естисің. Бәрін ақылға жеңдіретін алып адамсың ғой, достым. Сабыр ет! - деген. Секең тіпті түтіге бастады.

- Не боп қалды, соншама, әкесі өлгенді де естіртеді деген, айтсаңшы!

Жұлқына түскен Секеңнің одан сайын дегбірін қашырып, Мәкең үнсіз ғана тағы да шақыртқы тетікті басып қояды. Лып етіп кіріп келген қызға «кешегі, Қанекең берген бұйрықты әкелші» деді. Ол дереу әлгі қағазды Мәкең қолына ұстата қойды. Өз ойымен өзі әлек боп алабұртып ол қағаздың қандай қағаз екенімен шаруасы боған жоқ. Әйтеуір бір сұмдықтың хабаршысындай оны Мәкең сипалап отырды да:

- Достым, ауыр болса да айтайын, не болса да көтеріп кететін нарлығың бар еді ғой тыңда, шыда ия. Сен кеткелі талай өзгерістер болып жатыр. Мен бұрын біле бермейді екем. Мына жұмыс маған тіпті қолайлырақ сияқты. Жоспар өзінен-өзі жүріп жатыр. Анда-санда келетін қағаздарға бұрыштама қойып отыруға да әбден дағдыланып алдым. Өзің білесің, сен сияқты емес, мінезім жұмсақ адаммын ғой. Содан да шығар коллектив те «Мәке, Мәкелеп» маған әбден бауыр басып алды. Ал менің жұртпен бет жыртыса бермейтінім өзіңе де аян емес пе?! Шамасы Қанекеңе де осы мінезім ұнаған болу керек, оның үстіне жұмыстар да ың-жыңсыз бітіп жатыр. Бір күні мені шақырып алып: «Мәке, Сізді біз осы директорлыққа ұйғарып отырмыз?» демесі бар ма. Мен үшін бұл күтпеген жағдай еді. Сасқанымнан: «Қанеке-ау, Секең әлі тірі ғой!» деппін. Ол: «Секең жөнінде саспаңыз, біраз жыл істеді. Өзіміз айтармыз, түсінігі мол адам ғой» деген соң отырған жайым бар. Секе! Міне, жаңалығымыз осы...

Шыдамы  әбден таусылған Секең әлгі әшейін қағазды тексеруге де мұршасы келмей, ауыр денесімен апырып-жапырып, кабинеттен ата жөнелді. Сол дауыл кеулеген екпінмен барып, келесі бөлмеде отырған Мүсілім Базарбаевтың (ол кезде директордың орынбасары болатын) есігін жұлқа ашады да, амандық жоқ, саулық жоқ:

- Сендер бәрің менен құтыла алмай жүрсіңдер ғой, ә? Бүлдіруін бүлдіріп, сен де түк білмегенсіп отырсың ба?

Мынадай оқыс әңгімеден шошына түскен Мүсілім:

- Оу, Секе, не боп қалды, ассалаумағалейкүм, әуелі амандасалық та, - дей бергенде, басқа әңгіме құлағына енбей тұрған Секең, одан әрі жұлқынып:

- Не деп отыр, анау Мұрының. Жарыған екенсіңдер директорлыққа. Мұндай мансапқорлығын қарашы, көтін желімдеп қойғандай, орнынан тұрып сәлем де алмайды ғой, - дегенде барып мән-жайды аңғарған Мүсекең, шек-сілесі қатқанша күледі.

- Секе, құрдасыңыздың қалжыңын шын көріп қалғаннан саумысың, - деп алпамсадай адамның аңғалдығына одан әрі мәз болады. Өзінің қопалдығынан қалжың торына оңбастай түскенін енді ғана аңғарған Секең кері шорт бұрылды да қойқалаңдап барып өз кабинетінің есігін қайта ашты.

- Әй, Мұрныңның... тұр былай, Мүйізің қарағайдай болған шығар, босат орынды, - деген Секеңнің мына қылығын әжуаға айналдырған мәз Мәкең сылқ-сылқ күліп орнынан тұра беріпті.

Түркологияның көксақалы

Қырғыз КСР Ғылым академиясының академигі Константин Кузьмич Юдахин қырғыз тілін тамаша білетін кісі еді. Алпысыншы жылдары түркі тілдерінде бірінші балып екі томдық «Қырғызша-орысша» сөздік шығарып, КСРО Мемлекеттік сыйлығын алған. 1976 жылы Алматыда өткен түркологиялық конференциясының бір мәжілісін Ісмет Кеңесбаев ашып: «Мәжілісті одан әрі жүргізуді түркологиясының ақсақалы Константин Кузьмич Юдахиннен сұраймын», - деді.

Ол өз кезегінде:  «Баяндама жасау үшін сөзді түркологияның көксақалы Ісмет Кеңесбайұлына беремін», - дегені. Жұрт ақсақал сөзіне орай «көксақалды» тапқанына күліп мәз болды. Сол Константин Кузьмич хәл жағдайын сұраған әріптесіне: “Сақалымызға түкіріп жүріп жатырмыз», - дегенде біз түсінбей қалғанбыз, кейін ойласақ: «Күш қуат азайды», - деген сөз екен ғой.

Түркмендер басқа қазақты білмейді

Өткен ғасырдың 70-жылдарында Алматыда тіл білімі жөнінде үлкен жиын өтеді. Одақтың жан-жағынан белгілі тіл ғалымдары келген. Оған әрине, ежелгі түркі жазуларының білгірі руы адай Ғұбайдолла Айдаров қатысады. Ол өзінің көптен таныс-біліс әріптестерін қонаққа шақырады. Ішінде Ісмет Кеңесбаев және Түрікменстаннан келген Пағам Азымов деген ғалымдар бар.

Шәйдан кейін біраз қонақтар темекі тартуға тысқа шыққанда, осы үшеуі оңаша қалған. Әзілдесіп сөйлесіп отырады. Әсіресе, Ғұбекеңнің сөзі өткір, Ісметті әзілдеңкіреп жібереді. Сонда түрікмен ғалымы Пағам Ісметке былай депті:

– Ісмет, біз адайларды ұлы халық санаймыз, керемет сыйласамыз. Тіпті қазақта осы адайдан басқа ел бар деп білмейміз. Үшеуі де күліп жіберген. Пағамның айтқаны адайлардың түрікмендерге өте жақын көрші етене аралас екені.

– Мен жорта айтып едім, мына Ғұбайдолламен әзілдесетініміз бар, - деп Ісмет ақтала сөйлепті.

«Балақаев ауырып қалды»

Сол КазМУ-де 1-курс студенттері алғашқы қазақ тілі сабағында Мәулен Балақаевты күтіп отырса, аудиторияға түр-түсі өзге ұлт өкілі кіріп келеді. Студенттер: «Бізге қазір қазақ тілі, Балақаевтың сабағы болады», - деп шулап қоя беріпті. Мәкең: «Балақаев – мен» демей, «Ол кісі ауырып қалыпты, орнына мен өткіземін», - депті. Балалар Балақаевты танымай қалғандарына кейін біраз ұялып жүріпті.

Жалғасы бар...