ХV-XIX ғасырларда өмір сүрген қазақтың ақын-жырауларының өлең-толғауларында, бағзы заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерде, сондай-ақ кейбір ежелден қалыптасқан сөз тіркестерінің құрамында бұл күнде аса көп қолданылмайтын, мағынасы күңгірт тартқан немесе мүлде түсініксіз көптеген сөз бар. Сонымен қатар, қазірде жиі айтылатын актив сөз болғанымен, ертеректе беретін мағынасы басқаша болған атаулар да жоқ емес. Ендеше, ұмыт болған, мағынасы көмескіленген ескі сөздерді қайта жаңғырту үшін сөздер сөйлейді.
Сана. «Алпамыс» жырында:
Маған да әсер қылып тұр
Зарланып айтқан санаңыз...
Қайда барып төгемін,
Ішімдегі сананы, –
деген жолдар бар. Сана сөзі қатысқан өлең жолдарын өзге жырлардан да жиі кездестіреміз. «Қозы Көрпеш» жырында:
Ол бір сана көңіліме салды дейді.
«Айман-Шолпанда»:
Айманның көңілі кең, ақылы дана,
Ішінде Арыстанның болар сана.
Бұлардағы сана «сана-сезім» мағынасындағы сана сөзінен де, «есептеу» мағынасындағы сана етістігінен де өзгеше мәнде қолданылған сөз. Келтірілген өлең жолдарындағы сана – «ой» және жай ой емес, «толғантатын ой» мағынасында келген. Әсіресе, Сарғайып санаменен жүзі сары немесе Қайда барып төгемін ішімдегі сананы деген жолдарда сана сөзінің «қинаған, толғантқан, уайым жегізген ой» деген мағыналық реңкі айқын көрінеді.
Сана сөзінің «ой, ойлау» мағынасы монғол тілінде де бар. Сана сөзінің ой сөзіне синоним болып келетіндігін «Алпамыстағы»:
Қой дегенде қоймасаң,
Түсіремін ой-сана, –
деп плеонастық қатар (яғни бір мағынадағы екі сөздің қосарлана қолданылуын) түзіп тұрғанынан да көрінеді. Ойды айтатын, төгетін, салатыны сияқты сананы да салады, төгеді, айтады.
Әрине, қазақ тілінде бұл – кірме сөз емес, біздіңше, сірә, түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздердің бірі. Оның қазақтың есі өлең-жырларындағы мағыснасы қазіргі философиялық, психологиялық термин ретіндегі мағынасының едәуір өзгеше болғаны көрінеді.
Р. Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» атты еңбегінен.