Сөздер сөйлейді. "Көше"

ХV-XIX ғасырларда өмір сүрген қазақтың ақын-жырауларының өлең-толғауларында, бағзы заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерде, сондай-ақ кейбір ежелден қалыптасқан сөз тіркестерінің құрамында бұл күнде аса көп қолданылмайтын, мағынасы күңгірт тартқан немесе мүлде түсініксіз көптеген сөздер бар. Сонымен қатар, қазірде жиі айтылатын актив сөз болғанымен, ертеректе беретін мағынасы басқаша болған атаулар да жоқ емес. Ендеше, ұмыт болған, мағынасы көмескіленген ескі сөздерді қайта жаңғырту үшін сөздер сөйлейді.

Көше. Бұхар жыраудың Абылай ханға айтқан өлеңінде:

Өзің болған күнінде
Бір көшеге сыймайды
Азаткер де құлыңыз, –
деп жазылған жолдар бар. Осы үзік «Алдаспан» кітабында «бір көшке сыймайды» болып жазылған. Дұрысы – соңғысы болар. Дегенмен көше сөзі ертедегі үлгілерде кездеседі. Мысалы, «Қамбар батыр» жырында:

Алтын менен жауһарды
Әзімбайдың атасы.
Көшесіне шашады, –
деген жолдарды кездестіреміз. Мұндағы көше парсы тіліндегі 1)«қаланың (шаһардың) көшесі, орамы», 2)«жол» мағынасындағы сөз. Демек, жоғарғы жолдардағы Әзімбайдың атасы алтын мен жауһарды орданың (қаланың) көшесіне шашты деп те немесе адамдардың жүретін жолына шашты деп те түсінуге болады.

Көше тұлғасы көшелі сөз деген тіркес құрамында да бар, бірақ бұл көше – алдыңғы көше-ден басқа мәндегі сөз. Бұл жердегі көше де парсы сөзі, ол мұнда «астарлы сөз» деген ауыспалы мағынаны білдіреді. Оны -лі жұрнағын жалғап, сын есім етіп және сөз деген сөзді тіркестіріп, мазмұнын сәл өзгертіп («байсалды, мәнді, ақылды сөз») қолданатынымыз байқалады. Тіпті бара-бара бұл ауыспалы мағына адамның өзіне қатысты да айтылатын болған: көшелі адам, көшелі жігіт.

Р. Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» атты еңбегінен.