Тілдесу кезінде алдына қойған коммуникативтік мақсатына сай коммуниканттар көмекші құралдар ретінде просодикалық амалдарды пайдаланады.
Ал тілдесіп тұрғанда «Бір сөздің өзін қандай көңілмен айтуымызға қарай, әртүрлі сазбен айта аламыз», – дегенде ғұлама ғалым Қ.Жұбанов сөйлеу кезіндегі коммуникативтік психологияның, сөйлеуші-коммуникант интенциясының дауыс ырғағына әсері болатынын көрсеткісі келген» [1,216-б.]
Коммуникацияның бейвербалды аспектісіне кинесика, ым, ишарат, түрлі дыбыстар (таңдай қағу кезінде шығатын дыбыстар, ауыз бен еріннің қатысымен жасалатын, атап айқанда, ерінді сылпылдату, беттен сүю кезінде шығатын дыбыстар, т.б.) жатады. Бұлар тек конвенционалды, яғни канондандырылған ым мен ишараттар, олар қоғамда, бір тілді тұтынушылар арасында белгілі бір мәнімен кеңінен тараған және тілді тұтынушы ұжым мүшелерінің бәрі қабылдайтын әрі түсінетін амалдар. Ал ешқашан жеке адамның мінез-құлқына ғана тән амалдарды немесе жекелік (индивидтік) белгілері басым элементтерді осы топқа жатқызу дұрыс болмас еді.
Лингвистикалық еңбектерде еліктеуіш сөздер барлық қалған лексикаға қарсы қойылады деген пікір бар. К.Ш.Хусаинов аталмыш сөздерді, перифериялық позициясына байланысты, өзге лексика түгел бағынса да, фонетика заңдылықтарына толық бағынбайтын, кейде тіпті грамматикалық заңдылықтарға бағынбайтын фонологиялық подсистемаға жатқызады [2,86-б.].
Лексиканың бұл түрін Ә.Т.Қайдар ойлау түріне, әлемді түсіну, ұғыну бейнеленетін сөздерге және дыбыстық символдарға жатқызады [3,169-б.]. Осындай жіктеліске жататын лексика түріне экспрессиялық, стилистикалық өзіндік ерекшелік тән және олар ауызекі сөйлеу тілінде кең қолданыс тапқандықтан, көне жазба ескерткіштерде мүлде қарастырылмаған. К.Ш.Хусаинов В.А.Чернышевтың зерттеулерінде осындай сөздер тобына байланысты, атап айтқанда, еліктеуіш мағыналы етістіктердің әдеби тіл элементтері ретінде тек б.з. V–VІІ ғғ. ғана танылғанын, оған дейін қара халық тілінің (вульгарлы) элементтері ретінде классикалық санскрит жазбаларында қолдануға тыйым салынғанын, тек VІІ ғ. ғана кең қолдануға рұсат берілгендігі туралы пікірін келтіреді [2, 88-б.]. Олар орхон жазбаларында да кездеспейді. Тек библияда «увы» немесе «әттеген-ай» мағынасын білдіретін және «ага!» деген айызы қану мағынасындағы күрсініс пен айқайды (выкрик) жеткізуші «ах!», «ох!», «ой!» одағайлары ұшырасады [5,86-б.]. Бұл одағайлардың мағынаны білдіруін атап өтудің өзі олардың просодикалық бейвербалды амалдар екендігіне нұсқайды. Бұларды К. Ш. Хусаинов жеке-дара тұрып сөз мәртебесін алған (1) және тек бір сөз табының құрамына еніп, көбінесе етістіктермен тіркесіп барып, мән иеленетін түбірлер (2) деп екіге бөледі. Олардың одағайлар мен үстеулерден шығу тегі жағынан айрықшаланатынын, табиғатының бөлектігін, дыбыстық кешен сияқты т.б. ерекшеліктері барын атап өтеді.
Дауысқа байланысты, дауыстың фоносемантикасына байланысты ерекшеліктері қағазға түсіргенде, яғни қаламгер суреттегенде қаншалықты нақты болып шығады, сондай-ақ дауыс тоны, дауыс дірілі, дауыстың әуезі, дауыстың қарқыны қаншалықты дәл жеткізіледі, әрине, ол жағы көмескі. Әр жазушы, әр қаламгер оны әртүрлі суреттейді. Белгілі бір канондық сипаттар бар, мысалы: ащы, ап-ащы дауыс, жай дауыс, құмығыңқы дауыс, т.б. Халық жаппай ұғып-түсінетін дауыс түрлерінің жазба әдебиетте орныққан немесе құлақсіңісті түрлері деп, мүмкін, осыларды айтуға болар. Дауыс түрлерінің жазба әдебиетте өзіндік бір жүйемен жеткізілуі, санада қалыптасқан нақты вербалды құралдармен сипатталуы мүмкін емес, сипаттау жазушы мақсат-мүддесіне сай болып келеді. Күнделікті сөйлеу әрекетінде де коммуникант мүддесі алдыңғы қатарда болатынын мойындау керек. Дауыстың түрлі фоносемантикалық өзгерістері сөйлеуді қалыптастыратын жағдаятқа сай болады және ол көп ретте адам еркінен тыс орындалады, адамның ырқына бағынбайды. Ал сол үн, дауыстардың вербалдануы, әр қалам иесінің өзіндік стиліне, жазу машығына тәуелді, өйткені дауыс түрлерінің вербалдануында стандартты, барлық қаламгерлер сақтауы керек деген кесімді норма жоқ. Сондықтан көпке ортақ, орындауға міндетті бір сипат, бір үлгі бар және ол толық сақталады деуге келмейді.
Дауыс түрлерінің мағыналық қырлары коммуникант мақсатына, интенциясына бағынышты, жағдаятқа байланысты және мәнмәтінде ашылып отырады. Әр автор өз түйсік-танымына қарай дауыстарды автор ойын, кейіпкер портретін жеткізу үшін өз мәнеріне салып, суреттеп жатады. Сондықтан сөйлеу әрекеті кезіндегі дауыс түрлері қағаз бетіне түсірілгенде бір шаблон, бір жаттанды үлгімен берілмейді. Бірақ ішкі толқынысты, адамның жан-дүниесін, ішкі әлемін жеткізудегі дауыстың орны айрықша.
Ауыз, көмей, таңдай, мұрын жолдары арқылы орындалатын, сөз емес, бірақ сезімді жеткізуге белсене қатысатын бейвербалды амалдар болады. Ондай амалдар тіл-тілдің барлығында да бар, сондай-ақ қазақ тілінде де бар. Айталық, ерекше просодикалық эмоция жеткізуші фонациялар ретінде қазақ тіліндегі тш-ш-ш!, түу-у!, һі-ім, і-Һі деуді (Сондықтан Бекболат «осылай деңдер» деген кісіше: – Ым-ым! - деп орнынан тұрды (Ж.Аймауытов. Шығ., 124 б.), жөткірініп дыбыс шығаруды, тілді таңдайға жабыстыра ұстап таңдайды тақылдатуды, ерінді сылп еткізуді (Сондай қартаңдау, ысқаяқ жеңге болып, түсін өзгертіп, ернін сылп еткізген (Әуезов М. Жиырма томд.,5-т.,191-б.) т.б. атап айтуға болады. Ал дауыс пен дыбыс түрлері екі түрлі жолмен жасалады. Тш-ш-ш немесе оған аса ұқсас ш-ш-ш (тыныш сөзінің паратілдік аналогы) дыбыстары мен адам тоңғанда шығаратын (бр-р-р) дыбыстары (бірақ қазақтар бұл дыбысты айтпайды) Г. Е. Крейдлиннің мәліметіне қарағанда: «... в языке Пакас Нова в Бразилии на границе с Боливией билабиальная трель входит в соответствующие фонетические системы» [93, С.56]. Әрине, қазақ тілінде де дәл осылай дей алмаймыз.
Ауыз, көмей, таңдай, мұрын жолдары арқылы орындалатын дауыс түрлерінен бөлек өзге де соматикалық мүшелер арқылы шығарылатын дыбыстардың коммуникация кезіндегі орны айрықша. Олар коммуникативтік ақпарларға бай болып келеді. Дауыс – эмоцияны жеткізудің бейвербалды құралы. Ашудың сөйлеу сазына әсер ететіні қатысым барысында сезіледі. Күнделікті өмірде де ашуланған адамның дауыс екпіні, қарқыны мен дикциясы, яғни айтылу мәнері жай сөйлеуден де, қуана сөйлеуден де бөлек болады. Адам ентігіп, демігіп сөйлесе, ашуланып, қысылып, толқып я болмаса шерленіп тұрғанын білдіреді. Мысалы: Менің көрген қорлығыма, шеккен азабыма, ант бұзған, ардан ада болған масқара жолыма ақ тілек айтып, қару беріңдер маған, қару! – деп ол ентіге сөйлеп әрең тоқтады (Бақбергенов С. Бөрте., 224-б.). Ашу мен ыза араласқанда ентіге сөйлегенде дауыс саңқылдап шықпайды. Ал адам қатты қорқыныш сезімі бойын билегенде, шошынғанда бақырып жібереді. Қатты қорқып, шошынған, сасып қалған, амалы таусылған адам қалай бақырып жібергенін өзі де аңғара алмай қалады. Мысалы: Өзінің атпағанына көзі жеткен Ташпулат былқ-сылқ еткен нәресте денені құшақтап тұрып:
– Жауыздар! Өздерің аттыңдар! Өздерің өлтірдіңдер! Сендерде не пәтуа бар! – деп бақырып жіберді (Мұртазаев Ш. Жұлдыз көпір,142-б.). Профессор К.Ш.Хусаинов бақыр-ды жеке емес, тек жыла етістігімен тіркес күйінде алып «плакать громко, голосисто» (только о детях; чаще с широко раскрытом ртом; иногда без слез; плач капризного, разбалованного ребенка, требующего удовлетворения его желаний; плач ребенка от сильной боли)» [5,С.210], – деп, балаларға ғана тән деп деп сипаттайды және бақырып жыла етістігі ақыр етістігіне (кричать, горланить) мағына жағынан жуық деп есептейді. Бақыру кезіндегі дауыс ноталары да, дауыс ырғағы да берекетсіздікпен орындалады. Бақырған адам нақты бір дене қалыбын сақтамайды, бет-әлпетінде де, қимылдарында да бей-берекеттік сезіліп тұрады. Бақыру көбінесе жылаумен араласып кетеді, бірақ көзден жас шықпай да адам да, бала бақыра береді. Проф. К.Хусаинов айтқандай, бақыру тек балаға емес, үлкендерге де тән және әртүрлі сезім-күйге байланысты болады. Әсіресе қатты шошыну, жанталасу, жан қысылу кезінде, қатты сасқалақтағанда орындалатын бейвербалды амал.
Әдебиет:
1. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің ғылыми курсы жөніндегі лекциялар. – Алматы,1966.
2. Хусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алматы: Наука,1988. – 232 стр.
3. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата,1986.
Ғылыми мақала авторы:
Бағдан Момынова, филология ғылымдарының докторы, профессор