«Жасыл» сутегі деген нені білдіреді?

Жасыл сутегі пайдалану климат өзгерісін, қалдықтарды атмосфераға барынша аз шығару және қоқыс мәселесін шешуде үлкен рөл ойнайды. Кейінгі уақытта «жасыл» сутегіні пайдалану бойынша әлемде бірқатар істер атқарылып, оны өндіру өзекті мәселегі айналып келе жатыр. Қазақстан да бұл үрдістен тысқары қалмай, елімізде «жасыл» сутегіні өндіру қолға алына бастады. Жалпы осы «жасыл» сутегі деген нені білдіреді?

Президен Қасым-Жомарт Тоқаев Абу-Даби тұрақты даму апталығының саммитінде еліміз алдағы уақытта «жасыл» сутегіні өндіру бойынша кқш бастайтын мемлекеттің бірі болатынын атап өткен болатын.

«Біздің жоспарымыз бойынша 2035 жылға қарай Қазақстанда 6,5 ГВт жаңартылатын энергия ресурстары енгізілетін болады. Тағы бір перспективалы бағыт – жасыл сутегі. Халықаралық сарапшылар біздің еліміз сутегіні ірі экспорттаушы он елдің қатарына кіре алады деп есептейді», - деді самитте президент Тоқаев.

Сутегі климаттың өзгеруімен күресуде шешуші рөл атқаруы мүмкін, бірақ оны адамзаттың қай тәсілмен өндіруіне байланысты. Біз алдыңғы мақаламызда сутегінің «қоңыр», «сұр», «жасыл» және «көк» болып бөлінетінін атап өткен болатынбыз.

Сутегі климаттың құтқарушысы деп аталады, өйткені ол автобустарда немесе болат өндірісінде жанармай ретінде пайдаланылған кезде, көміртегінің тікелей шығарындылары (немесе онымен байланысты жылыну) туралы алаңдамасақ та болады. Әлем қазба отындарын пайдалануды азайтуға тырысып жатқандықтан, артық шығыны жоқ энергияның осы көзіне сұраныс күн санап артып бара жатыр.

Бірақ сутегінің климатқа қаншалықты пайдалы болатыны оның қалай өндірілетініне байланысты. Сутегіні қазбалы отын немесе жаңартылатын электр энергиясы арқылы өндіруге болады. Мысалы, «қоңыр» және «сұр» сутегіні өндіру кезінде көмір пайдаланылады. Нтижесінде одан шығатын көмірқышқыл газы бәрібір табиғатқа зиян келтіреді. Ал, «көк» сутегіні өндіру өте қымбат. Сондықтан климатқа зиянын тигізбейтін «жасыл» сутегіні өндіру қазіргі кезде табиғатты сақтаудың бірден-бір жолы.

Өткен аптада Еуропалық Комиссия «жаңартылатын» сутегінің не екенін анықтайтын ережелерді жариялады. Сондай-ақ өткен аптада Science журналында сутегіге қатысты материал жарияланды.

Бізге сутегі не үшін қажет?

Біз қазірдің өзінде сутекті көп пайдаланамыз: 2021 жылы жаһандық сұраныс 94 миллион метрикалық тоннаны (Мт) құрады. Бұл соманың көп бөлігі мұнай өңдеуге, сондай-ақ аммиак (тыңайтқыштар үшін) және метанол (химиялық өндіріс үшін) өндіруге жұмсалды.

Болашақта сутегіге сұраныс бұдан да артуы мүмкін, себебі бұл көліктегі, ауыр өнеркәсіптегі және басқа салалардағы қазбалы отындарды жақсы алмастырады. Егер елдер климатқа қатысты міндеттемелерін орындаса, 2030 жылға қарай сутегіге деген сұраныс 130 миллион тоннаға жетуі мүмкін.

Мәселе мынада, сутегі өндірісінің басым көпшілігі қазба отындарын, әдетте табиғи газды қажет етеді. «Сұр» деп аталатын сутегі өндірісінде табиғи газ сумен әрекеттесіп, сутегі газын түзеді және көміртегі шығарындыларын шығарады.

Дегенмен, бұлай сутегіні өндіру жоғарыда айтып өткендей табиғатқа зиян. Біріншіден, біз қазба отынының сутегі өндірісінен көміртегі шығарындыларын ұстауға тырысамыз (бұл әдіс көк сутегі деп аталады). Бұл өте қарама-қайшылықты тәсіл, өйткені көміртекті алу қымбат және әрқашан тиімді емес.

Сонымен қатар, біз бұл процесті толығымен қайта қарастырып, оның орнына сутегін өндіру үшін электр энергиясын пайдалана аламыз. Бұл процесс электролизерді пайдаланады: су мен электр энергиясы беріледі. Нәтижесінде сутегі мен оттегі бөлінеді. Егер бұл реакцияны қуаттандыратын электр энергиясы жаңартылатын көздерден алынса, сутегі ресми түрде «жасыл» саналады.

«Жасыл» сутегі деген нені білдіреді?

Бұл сұраққа Еуропалық комиссия өткен аптада жарияланған жаңа ережелерімен жауап беруге тырысқан. Мақсат - қандай сутегі жобалары климаттық мақсаттарға есептелетінін және арнайы қаржыландыруға жарамды екенін анықтау. (Бұл қаржыландыру маңызды, өйткені жасыл сутегі қазба отынынан алынған сұр сутегіге қарағанда бүгінде айтарлықтай қымбат.)

Бұл жаңа ережелер екі үлкен бөліктен тұрады. Біріншіден, жаңартылатын электр қуатын пайдалану арқылы жасыл сутегін өндіру қажет болады. Өндірушілер не тікелей күн және жел электр станцияларына қосылуы керек, не желіден электр қуатын алып, жаңартылатын электр энергиясын өндірушілермен келісім-шартқа отыруы керек.

Жел немесе күн энергиясы арқылы өндірілетін электр қуатын пайдалану арқылы өндірілетін сутегі таза және көміртекті бейтарап энергия көзі бола алады. Бұл жағынан Еуропа көш бастап тұр.

Сутегіні табиғи түрде өндіре аламыз ба?

Жарайды, ағаштар емес, метро ше? Өткен аптада Science журналында жарияланған бұл мақала табиғи сутегінің мүмкіндігін зерттейді.

Сутегі табиғатта кең таралған нәрсе болып саналмайды. Бірақ кейбір зерттеушілер оның қаншалықты болуы мүмкін екендігі туралы зерттей бастады.

Қазір адамдар Аустралияда, Африкада және Еуропада қорларды іздей бастады. Неліктен оны ертерек таба алмадық дегенге келсек, сутегі мұнай мен газ сияқты жерлерден табылмайды.

Ең таңғаларлығы, бұл сутегі шын мәнінде жаңартылатын ресурс бола алады. Өйткені оны тудыратын реакциялар судың тау жыныстарымен әрекеттесуі кезінде табиғи түрде жер астында болуы мүмкін.

Аталмыш журналда бірқатар табиғи сутегіге қатысты баяндамалар жасалған.

Зерттеушілер жердің тереңіндегі су-тау жыныстары реакциялары үздіксіз сутегін түзетінін, ол жер қыртысынан сіңіп, кейде жер астында жиналатынын айтады. Америка Геологиялық Қоғамының 2022 жылғы қазандағы жиналысында ұсынылған АҚШ Геологиялық қызметінің (USGS) үлгісіне сәйкес табиғи сутегі мыңдаған жылдар бойы өсіп келе жатқан жаһандық сұранысты қанағаттандыруға жеткілікті болуы мүмкін.