Жаһандық жылыну Қазақстанға қалай әсер етеді?

Жыл сайын елімізде ауа райы жылынып келе жатыр. Мұндай мәліметті Қазгидромет мамандары мәлімдеді. Кейінгі сегіз жыл әлемдегі ең ыстық жыл болды. Бұған Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым (ДМО) біріктірген алты жетекші халықаралық температура деректер базасының өлшеу нәтижелері дәлел.

2022 жыл қатарынан сегізінші жыл жаһандық температура өнеркәсіпке дейінгі деңгейден кем дегенде бір градус Цельсийден жоғары болды. Париж келісімінде белгіленген 1,5°C шегінен асып кету ықтималдығы одан да арта түсті.

Атмосферадағы парниктік газдардың рекордтық деңгейіне байланысты жаһандық жылыну және климаттың басқа ұзақ мерзімді өзгеру үрдістері жалғасады деп болжанған.

Былтыр қыркүйектегі Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев суды үнемді пайдалану туралы мәселені көтерген болатын.

Мемлекет басшысы еліміздегі су есепсіз пайдаланылып, оның жартысы ысырап болып жатқанын тілге тиек етті.

"Қазір бұл ұлттық қауіпсіздік мәселесіне айналды. Сырттан келетін су азайып барады. Сол судың өзін тиімсіз пайдалану жағдайды одан әрі ушықтырып отыр.  Судың 40 пайызы құмға сіңіп жатыр. Бұл салада басқа да түйткілдер аз емес. Атап айтқанда, инфрақұрылым әбден тозған. Сондай-ақ, автоматтандыру және цифрландыру деңгейі төмен", - деді Президент.

© akorda.kz

Ал 16 қаңтарда Мемлекет басшысы БАӘ-ге ресми сапары аясында Абу-Даби тұрақты даму апталығы саммитінің ашылу салтанатында сөз сөйледі. Өз сөзінде Президент алдағы уақытта тұщы су тапшылығынан 5 миллиард адам зардап шегуі мүмкін екенін ескертті.

"Жаһандық температураның көтерілуіне байланысты ең маңызды ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы 66 пайыздан асады. Әлемде тұтынылатын тағам өнімдері айтарлықтай азаюы мүмкін. Сонымен қатар тұщы су тапшылығының елеулі қаупі бар. Біріккен Ұлттар Ұйымының есебіне сәйкес, климаттың өзгеруі 2050 жылға қарай ауызсу тапшылығын сезінетін 5 миллиардтан астам адамға әсер етеді. Жаһандық азық-түлікпен қамтамасыз ету жүйесі, сондай-ақ энергетикалық, қалалық және экологиялық жүйелер бұзылуы мүмкін. Жер шарын құтқару үшін бұрын-соңды болмаған инвестиция қажет", - деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Ауа райының жылынуы алдымен еліміздің су ресурстарына үлкен зиянын тигізеді. Қазақстанға ағынды судың басым бөлігі шет мемлекеттерінен келетінін ескеретін болсақ, бұл егін шаруашылығының да зардап шегетінін көрсетеді.

Соның салдарынан таяу жылдары еліміздің жері шөлейттенуге, орман және дала өрттерінің көбеюіне, мұздықтардың еруіне, су жүйелерінің деградациясына, ал кейбір аймақтарда – су тасқыны, дауыл және басқа да жағымсыз салдарлар болуы мүмкін.

Үкіметаралық сарапшылар тобы осы аптада Швейцарияда синтездік есепті мақұлдады. Бұл климаттың өзгеруімен күресу үшін саяси шаралар қабылдаудың негізі саналады. Жаһандық жылыну ауқымын шектеу адамзаттың қолында екеніне әлемнің 66 елінен келген ғалымдар сенімді. Қазақстанның Париж келісімі бойынша бірқатар ерікті халықаралық міндеттемелері бар.

"Бұл 1990 жылғы шығарындылармен салыстырғанда парниктік газдар шығарындыларының 15%-ға азаюы. Көмірден бас тартып, газға көшуге баса назар аударылады. Бұл дегеніміз - энергия тиімділігін арттырып және климаттық жобаларға мән беруіміз керек дегенді білдіреді», - дейді  "Жасыл Даму" АҚ парниктік газдар департаментінің директоры Айман Есекина.

2030 жылға қарай шығарындыларды 15 пайызға дейін азайту жеткіліксіз дейді мамандар.

"Биылдан бастап климаттық процестер тек жеделдетіледі. Бұған Арал теңізінің апаты, Балқаш алабындағы, Жайық, Ертіс, Каспий өзендерінің атырауындағы деградацияны келтіруге болады. Ең мықты сарапшы ұйымдардың бірі – Германияның техникалық ынтымақтастық қоғамының пікірінше, көмірді 15 пайызға емес, 30-40 пайызға бас тарту ғана 2030 жылы ауаға шығарындыларды азайтады", - дейді климаттың өзгеруі жөніндегі халықаралық сарапшы Болат Есекин.

Еуропа да құрғақшылықтан бірнеше жыл бойы зардап шегіп келеді. Францияның оңтүстік-батысындағы су қоймаларының жағалаулары қазірдің өзінде құрғап қалған.

Су деңгейін өлшегіштер енді шекаралық тіректерге ұқсайды © dw.com

Жалпы, Францияда бір айдан астам уақыт бойы қалыпты жауын-шашын болған жоқ, бұндай жағдай қыста бұрын-соңды болмаған.

Алма, қара өрік, жаңғақ, қызанақ, құлпынай, жарма және басқа да тұқымдарды өсіру жергілікті су қоймаларының суына қатты тәуелді болатын бұл аймақ үшін жаңа құрғақшылық апатты болады.

Италияда По өзені мен Гарда көліндегі су деңгейі жазғы деңгейге жетті. Астық егу маусымында құрғақ ауа райы күтілуде, бұл ондаған мың дақылдың сақталуына қауіп төндіреді.

Испаниядан Түркияға дейінгі оңтүстік Еуропаның көп бөлігі топырақ ылғалдылығының жетіспейтінінен зардап шегіп жатыр.

"Шынында, бұл оқиғалардың қайталануы ерекше жағдай. Өйткені бір жыл бұрын құрғақшылықты және 2018 жылы тағы бір құрғақшылықты бастан өткерген едік", - дейді Еуропалық комиссияның Біріккен зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері және Коперник, Еуропалық және жаһандық құрғақшылық обсерваториясының маманы Андреа Торети.

Италияның солтүстігінде өткен жаздағы күріш өндірісінің көп бөлігі жойылды. Қазірдің өзінде мұндай жағдайдың қайталанбауы үшін жұмыстар жүргізіліп жатыр.

Еуропада су ресурстарын тұрақты және ұтымды басқару үшін түрлі шаралар қолданылып келеді.

Ал, еліміздегі жағдай да осыны қажет етеді. Өйткені Қазақстан қазірдің өзінде су ресурстарының тапшылығын бастан кешіруде және болжамдарға сәйкес, 2040 жылға қарай ол өз қажеттілігінің 50% мөлшерінде су ресурстарының айтарлықтай тапшылығына тап болуы мүмкін.

Экономиканың барлық дерлік салалары суға тәуелді болғандықтан, оның республика аймақтарындағы тапшылығына байланысты 2050 жылға қарай ЖІӨ 6 пайызға төмендеуі мүмкін.

Қазақстандағы өзендер ағынының 44%-дан астамы басқа мемлекеттердің аумағында қалыптасады, сондықтан тапшылық ең алдымен көршілес елдердегі суды қарқынды пайдалану есебінен болады, бірақ Қазақстан, өкінішке орай, су көлемі жағынан басқа елдерден қалыспайды.

Климаттың өзгеруі әсерді күшейтіп, өзендердің су құрамының төмендеуіне әкеледі. Қыста қар еруінің ұзақтығы артады, топырақтың қату тереңдігі азаяды, сондықтан еріген су топыраққа түсіп, өзендерді толтырмайды. Ал жылы бұлақ судың буланып, су қоймаларына келмей, атмосфераға түсуіне әкеледі. Соның салдарынан өзендердің режимі өзгеріп жатыр. Қазірдің өзінде Жайық (Жайық), Тобыл, Іле, Ертіс, Есіл сияқты өзендердің тайыздануының куәсі болып отырмыз.

Мәселен, кейінгі 15 жылда Оралдағы су деңгейі үш есе төмендеген. 3 жыл бұрын өзен рекордтық таязды бастан кешірді. Қала судың 60%-ын өзеннен, 40%-ын жер үсті суларынан пайдаланады. Жайықтың тайыздануының себебі климаттың өзгеруінде ғана емес, сонымен қатар Ириклинское су қоймасында Жайықтың жоғарғы ағысынан су жиналып, оны төменгі ағысына жібермеуінде. Бүгінгі таңда өзен бассейнінде Ириклинскоеден басқа 12 ірі су қоймасы бар, олардың әрқайсысында кемінде 10 миллион текше метр су бар. Жайық трансшекаралық өзен болғандықтан, мәселені шешу үшін Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығы қажет.

Өз кезегінде, мұздықтардан тұратын трансшекаралық Іле өзеніне 80% тәуелді эндорейлік Балқаш көлі ағын су мен климаттың өзгеруіне ең осал болып табылады. Көлдің ауданы мен көлемі су деңгейінің ұзақ мерзімді ауытқуларына және қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Қытайдың солтүстік-батысынан ағып жатқан Іле өзенінің ағыны 1970 жылдардан бері тұрақты түрде азайып, Қытайдағы Іле өзенінің бойында егін шаруашылығы мен егін жинауға пайдаланылатын жерлер соңғы 20 жылда 30%-ға артты.

Айта кетейік, "Жасыл Қазақстан" ұлттық жобасының бір бағыты "Үнемді Қазақстан" деп аталады. Бұл бойынша еліміздегі суды үнемді пайдалануды жолға қою жоспарланған.