Үкілі Ыбырайдың әндері

Заты даңқты, тумысынан текті, кесек жаратылған Арқаның арысы Ыбырай Сандыбайұлының өлең-жырларының нәзік  кестесі, өрнек-нақышы, сыр- сымбаты да сан қилы, нешеме алуан поэзиялық, музыкалық құбылыстарға бай. Саз-келісім жағынан алғанда, біресе жігерлі, серпінді, отты, ойнақы, бұрқыраған, қуатқа толы яки жұмсақтығы жібектей әсем әуенді, қоңыр үнді, терең сезімге құрылған, я болмаса салтанатты шадыман...

Сондай әндерінің қатарына «Қарақат көз», «Гәкку», «Мақпал», «Алтыбасар», «Жиырма бес», «Желдірме», «Сүйгенім», «Арарай», «Қалдырғандарды» жатқызуға болады.             

Халыққа кең жайылған, біздің тұсымызда көп айтылатын әннің бірі – «Қарақат көз». Ән аса көңілді, жастық дәуірдің суретін береді. Сөзінде сұлу қызыдың сымбатын неше саққа жүгіртіп, мақтайды. Әні сол сөзіне лайықты көркемдік мазмұны тура келіп жатыр десе де болады.

Қарақат көзді ақ білек,                                                                                   
Айтайын бір сөз үлгілеп,                                                                                
Ішіме салдың қайғы-дерт,                                                                              
Жүректің басын тілгілеп.                                                                               
Бұрандамай ей, қалқа,                                                                                   
Айтсаңшы бір сөз үлгілеп.
Қарақат көзді ақ саусақ,                                                                             
Лебізің сенің балқаймақ.                                                                                  
Жолыңа сенің сарп етпей,                                                                                  
Неге керек малды айдап.                                                                                   
Шамасын білмес надандар,                                                                               
Атын бір қалсың борбайлап.        

Келесі бір әнге тоқталар болсақ, айтушылар «Арарай» әнін Ыбырай шығарған деседі. Ал сөзіне қарағанда бірқатар анахронизмдер бар. Өйткені Ыбырай «Арғы затым сұрасаң, Тобықты да Құнанбай» деп айтуы мүмкін емес. Бұл сөзді кейінгі орындаушылардың біреулері қосып жіберуі мүмкін. Ән, сөзсіз Ыбырайдың қолынан шыққан секілді. Себебі жоғарыдағы «Қарақат көздің» ырғағына, ойнақылығына, көңілділігіне, өткірлігіне жақын. Ыбырайдың әндері біздің заманымызда үлкен беделге ие болды. Оның «Гәккуі» «Қыз Жібек» операсында Жібектің негізгі ариясына айналды. Тіпті Жібектің образын былай қойғанда халық «Гәккуді» естісе, сол Жібектің образын бірінші рет сахнада жасаған біздің заманның ұлы актрисасы, әншісі Күләшті көз алдына келтіреді. Ал Күләштің аты аталған жерде «Гәкку» ауызға алынбай қоймайды. Тек, бір айта кететін нәрсе – «Қыз Жібекке» енген «Гәкку» қазақтың жалынды ақыны, әншісі Иса Байзақовтан жазылған. Халық арасында айтылып жүрген «Гәккудің» нұсқасынан біраз өзгешілігі бар. Бірақ бәрінің де түбірі бір екені байқалады. Исаның вариантында «Гәкку» бұрынғысынан жетіліп, толысып, байып, формалық жағы шыңдалып, үлкен творчестволық лабораториядан өткен сияқты. Біз бұл арада Ыбырайдан күшті болды, «Гәккуді» өңдеп  жақсартты дегіміз келмейді. Бірақ Исаның енгізген жаңалықтарын айтпауға тағы болмайды. Сондай-ақ Ыбырайдың «Арарайы» «Ер Тарғын » операсында Ақжүністің әні болып енді. Мұның бәрі де дарынды композитор, асқан әнші Ыбырайдың творчествосында заманның алдын ораған прогрессивтік тілі, демократиялық негізі болғандығын дәлелдейді. Ыбырайдың ән мирасы әлі тегіс жинақталған жоқ. Сол сияқты өмірбаянында да картадағы ақтай қалған жерлері бар.    

Қазақ әндері жөнінде XIX ғасырда өмір сүрген атақты поляк зерттеушісі А. Янушкевич қазақтың иен даласында болып жатқан кейбір өмір көріністерін хатқа түсіріп, кітап етіп шығарған екен. Қазақ аулында болған кезде Жазық есімді әнші-ақын қыздың әнін тыңдап, қатты риза болғандығы  соншалық өз көңілін былай  білдіреді: «Біз оның  талантына қатты  таңқалдық. Ол толғауларын  табан астында шығарды. Ұйқас, ырғағы қатаң сақталады. Тілді еркін мергендігі байқалады, ал  даусынан әйелге ғана  тән бір ғажайып сезімталдық сезіледі. Мен оны тебірене  тыңдадым. Ең атақты мадонналардың орындаған әнін тыңдағанда да мұндай әсер алмаған  болар едім. Қазақ тілін білмегеніме қатты ашуландым, оның үстіне  біздің тілмаштарымыз сиқырлы өлең сөздерін түсіне де, аудара да алмады».    

Сол кезеңдегі әлеуметтік теңсіздікке де әнші-ақындарымыз үн қата білді. Әсіресе, әйелдер теңсіздігі, махаббат жолында құрбан болған жандар өмірі әнмен бірге астасып келіп жатты. Ыбырай әндерінің ішінде махаббат лирикасы молырақ көрініс тапқан. Үкілі Ыбырайдың «Жиырма бес», «Шалқыма», «Бір қызық ит жүгіртіп, аң ауласа», «Гәкку» сияқты көптеген әндерінде ақынның өз өмірінің айшықты тұстары әсерлі баяндалады. Ғашықтық әндерінің бірі – «Гәккуде» сүйген қызы Кәкиманы аққу құсқа теңейді:                        

Шомылған айдын көлде сіз бір аққу,                                                        
Мұндай сөз естідің бе бек ләззатлу.                                                        
Сырнай мен домбыраның арасында,                                                         
Балқыған қорғасындай қайран гәкку.  

«Гәкку» Ыбырайдың сүйген қызы Кәкимаға арнап шығарған әні көрінеді. Академик Ахмет Жұбанов әннің шығу жайын былай көрсетеді: «дастархан жиналғаннан кейін Ыбырай домбырасын алып қағып, құлақ күйін түсіріп, дауысын байқайын деді ме, жоқ Кәкиманы назарын аударып, бір қарасын деді ме, айқайлап жіберді. Ол кезде жалғыз Кәкима емес, отырғандардың бәрі де бір бұрылды. Тіпті далада жүргендер де тыпырлап, есікке лықып келіп, дауыс тез үзілген себепті қайта шалқайды... Ыбырай Кәкиманы аса ұнатып,  тартқанын, сұлу үнін, ұялшақ болғанымен сыпайы мінезін, сөйлесе сөзге шешендігін көріп, тіпті осы ауылда қыстап қалу керек болса да, бас тартпайтынын іштей сезіп отырды... Халық тарап, екеуі аз уақыт оңаша қалғанда сырларының тоқетерін түйіп, бір-біріне ұнайтындықтарын айтысты... Ертеңгі астан кейін, жүрер алдында, қаумалаған халықтың сұрауы бойынша қоштасу ретінде тағы бірнеше ән орындады да, аяғында: «Кәкимажан, мынау салған менің арнағаным», - деп жаңа бір әнге басты. Әннің жөнін Кәкима білмесе ешкім сезген жоқ. Оны тек Ыбырай екеуі ғана біледі.  Осылай дүниеге Ыбырай шығармашылығының шыңы «Гәкку» әні шықты. «Гәкку» деген Кәкиманың атын өзгертіп, еркелетіп айтқан өлеңі. Осыдан бұл халық арасында «Гәкку» болып жайылып кетіпті.   

Аралас таныс болдым ой мен қырға,
Ән салдым ел ішінде болып жорға, - деп  «Шалқыма» әнін бастағаннан-ақ әншінің үміт-арманы мен асқақ тұлғасы көз алдыңа елестеп қоя береді. Торда қамалған бұлбұл құс та еркін сайрай алмайды, ал Үкілі Ыбырайдай арқалы ақын, дарынды әншіге де  еркін самғар кеңістік, кеңдік керек. Сонда нағыз әнші-ақынның тыныс кеңейіп, даусы алысқа шырқайды.

Материалды дайындау барысында "Замана бұлбұлдары" еңбегі пайдаланылды

Сурет:madeniet.kaztrk.kz,horde.kz