Табиғи өрт: одан сақтану шарасы қандай?

Өрт – адам және жануарлар өмірі мен денсаулығына, қоғам мен мемлекет мүдделеріне материалдық залалын тигізетін бақылауға алу қиын апат.

Өрттердің 80%-ы адам кінәсінен, соның ішінде өрт қауіпсіздігі шараларын бұзудан, ақауы бар құрал-жабдықтарды пайдаланудан болады. Ал табиғат жағдайында өрттер найзағай соғуынан немесе аптап ыстық кезінде туындайды. Бұны табиғи өрт деп атайды. Нақтылайтын болсақ, табиғи өрт – табиғи ортада өздігінен пайда болып, таралатын және бақыланбайтын жану процесі. Табиғи өрттер орман және дала өрттері болып екіге бөлінеді.

Орман өрті – орман экожүйелеріндегі өздігінен немесе жасанды жолман пайда болған өрт. Мысалы, биыл Қазақстанның орманды аймағы саналатын Шығыс Қазақстан облысында 62 орман өрті тіркелген. Оның 48-і найзағай жалыны себебінен, 13 жағдай өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзғаннан, біреуі қасақана өрт кесірінен болған. 

Орман өртінің ең маңызды сипаттамасы оның таралу жылдамдығы. Өрт сөндірушілер мен төтенше жағдай қызметкерлері алдымен оның жиегінің ілгерілеу жылдамдығымен анықтайды. Сол бойынша өртті өшіру жұмыстары жүреді.

Өрттің таралуына қарай орман өрттері жер беті, жер үсті және жер асты өрттері болып бөлінеді.

Жер беті - жердің үстіне және орман өсімдіктерінің төменгі қабаттарына таралатын өрт. Жердегі өрт кезінде орман қоқысы, шөптер мен бұталар жамылғысы, өскен және өскен өсімдіктер жанып кетеді.
Жердегі өрт көбінесе ормандарда болады, ал жалынның биіктігі 1,5-2 метрге жетеді. Таралу жылдамдығы әдетте минутына 1-3 метрден аспайды, өрт аймағындағы температура 400-900° дейін жетеді. Жер беті өрттері ең жиі кездеседі, өрттердің жалпы санының 98%  беткі қабат өрттерінен тұрады. 

Жер үсті – ең қауіпті өрт түрі. Ол қатты желден басталып, ағаштарды толықтай қамитиды. Өрт ағаш бойымен қозғалады, оның таралу жылдамдығы ауа-райынының тыныш күйінде 3-4 км/сағ жетуі мүмкін, желді ауа-райында  25-30 км /сағ және жылдам болуы мүмкін. Өрт аймағындағы температура 1100 ° C дейін көтеріледі. Жел негізгі оттан бірнеше ондаған, тіпті жүздеген метр қашықтықта жаңа өрттер тудырады.

Жер асты өрт (шымтезек) – бұл батпақты және батпақты топырақтардың шымтезек қабаты жанатын өрт. Ол төмен жылдамдықпен сипатталады (шамамен 0,5 м/мин). Шымтезек өрттерінің сипатты белгісі — көп мөлшерде жылудың жиналуымен жалынсыз жануы. Бұндай өрт түрлерін сөндіру қиын. Шымтезек өртінің себебі (тұтануы) –  батпақ бетінің құрғауы кесірінен табиғи, яғни күн сәулесінің түсуі немесе адамдардың қателігінен болады.

Далада және астық алқаптарында өрттің шығуына найзағай, жердегі және әуе көлігінің апаттары, егін жинау техникасының апаттары, лаңкестік әрекеттер және ашық отты немқұрайлы қарау себеп болуы мүмкін. Ең қауіпті жағдай көктемнің соңы мен жаздың басында ауа райы құрғақ және ыстық болған кезде өрбиді. 

Өрт сөндіру әдістері
Әлсіз және орташа өрттерді сөндірудің ең қарапайым әрі тиімді әдісі - өрттің шетін басып тастау. Ол үшін ұзындығы 1-2 метр бұтақтардың шоқтарын немесе көбінесе жапырақты шағын ағаштарды пайдаланады. 3-5 адамнан тұратын топ 40-50 минутта ұзындығы 1000 метрге жететін өрттің шетін тасу арқылы өшіреді.

Бұл шешім көмектеспеген жағдайда оттың шетіне бос топырақты лақтыру арқылы өртті сөндіреді. Ол үшін арнайы техниканы қолданған дұрыс, бірақ кейде оны қолмен жасауға тура келеді. Жарты сағатта бір адам өрттің шетінен 20 метрдей жердегі өртті тоқтата алады.

Өрт одан әрі таралмауы үшін оның қозғалу жолында топырақ жолақтары мен кең арықтар орналастырады. Жолақтарда өртті одан әрі ушықтыратын өсімдік сияқты нәрсе болмауы тиіс. Өрт мұндай жолаққа жеткенде ол тоқтайды. Осы екі аймақ түйіскен кезде өрттің тарайтын жері қалмайды. Қарсы арықтар ұйымдастырған кезде желдің бағыты және өрттің таралу бағытын ескеру қажет.

Егер өртті тоқтату мүмкін болмаса және елдімекенге жақындаған жағдайда, барлық өртке қарсы шараларды қабылдаумен қатар, тұрғындарды эвакуациялауды жалғастыру қажет.  Халыққа өрт кезінде ауыз бен мұрынды дымқыл мақта-дәке таңғышпен немесе сүлгімен жабу ұсынылады.

Жақындап келе жатқан орман өртінің жанама белгілері:
• жел әкелетін тұрақты күйік иісі;
• орманның үстінен тұманды түтін тарайды;
• жануарлардың, құстардың, жәндіктердің мазасыз мінез-құлқы;
• түнгі жарқырау, көкжиек нүктелерінің бастау алып, бірте-бірте екі жаққа қарай кеңейеді.

Өрт анықталған кезде:
• асықпаңыз және уайымдамаңыз;
• жағдайды талдау, эвакуациялау жолын анықтау, ол үшін жердегі биік нүктеге шығу немесе биік ағашқа шығу және айналаға мұқият қарауды ұмытпаңыз. Өрт ошағы шекарасын, оның таралу бағыты мен шамамен жылдамдығын ашу; 
• өрттен жел жаққа қарай (яғни желге бару), өрттің таралуына перпендикуляр бағытта өту керек.

Өрт ошағында өзін-өзі ұстау ережелері:
• айналаңыздағы ең үлкен аумақты жапырақтардан, шөптерден және бұтақтардан тазарту қажет;
• киімді мол ылғалдандыру қажет, ауыз бен мұрынды дымқыл мақта-дәке таңғышпен немесе сүлгімен жабу.
• тез тұтанатын және жанғыш құрал-жабдықтардан құтылу, мүмкіндігінше киімдегі материалдың кепкен жерлерін мезгіл-мезгіл ылғалдандыру;
• дымқыл жер қазып, тығылу;
• басты, аяқ-қолды, дененің ашық жерлерін кез келген жанбайтын материалмен ораңыз, мүмкіндігінше оны сумен ылғалдандырыңыз. Өте тығыз байламаңыз, тұтанған жағдайда алып тастауға ыңғайлы еткен дұрыс.

Құрғақ мезгілде және өрт қауіпті жерлерде өртпен жұмыс істегенде ерекше сақ болу керек:
• өртке арналған орын құрғақ шөптен, жапырақтардан, бұтақтардан және басқа да орман қоқыстарынан тазартылуы керек;
• отты қараусыз қалдырмау;
• оттың сөнгеніне көз жеткізбей демалыс орнынан шықпау;
• далада жалаңаш жерге от жаққан дұрыс;
• оттың жанында әрқашан кезекші болуы керек;
• кішігірім өрттер пайда болса, оларды дереу сөндіру керек: сумен толтыру, құммен, топырақпен жабу, ауаның кіретін жерін жабу, дымқыл шүберекпен немесе бұтақтардың шоқтарымен таптап, құлату;
• Апат белгісін жіберу үшін орманға от жағуға мүлдем жол берілмейді.

Сақтық шараларын әрдайым есте ұстаңыз!