Фашизм, нацизм, национализм және патриотизм: олардың бір-бірінен айырмашылығы

Танымал ресейлік блогер Илья Варламов фашизм мен нацизм терминдерінің айырмашылығын түсіндіретін видео түсірді. Бұл қорқынышты сөздердің арасындағы айырмашылықты білу көпшілікке пайдалы болар деген мақсатта оны аударып ұсынып отырмыз.

Фашизм деген не?

"Фашизм – авторитарлық милитаристік ультраұлтшылдық шеңберіндегі идеология және қоғамдық саяси қозғалыс және сәйкесінше қоғам мен экономиканы қатаң басқару нысаны".

Бұл анықтамадан бірдеңені түсіну қиын. Жалпы, "фашизм" сөзі итальяның "fascio" (fashio) – "одақ" деген сөзінен шыққан. Ол көне латынның "fasci" – "байланыс" сөзінен басталады. Ежелгі Римде облигация билік символы болып саналды.

Фашо (итальян тілінде – "бума" дегенді білдіреді) – ХІХ ғасырдың аяғында әртүрлі бағыттағы саяси топтарға қатысты қолданылған термин. ХХ ғасырдың басында бұл термин кейін фашизм деп аталатын ұлтшылдық қозғалыстарға қатысты бола бастады.

ХІХ ғасырда фасция (таңғыш, жолақ) бірлік арқылы күш көрсетуді бейнеледі. Кеңірек мағынада "фасцио" термині италиялық саяси топқа немесе бірлестікке сілтеме жасау үшін қолданылған.

Фашизмнің негізгі идеологиялық жетекшісі 1922-1943 жылдар аралығында нацистік Италияны басқарған Бенито Муссолини болды.

© journal.bookmate.com

"ХІХ ғасыр индивидуалистер ғасыры болса, ХХ ғасыр ұжым мен мемлекет ғасыры болады" деген. Фашизмде мемлекет жеке адамнан жоғары, ал ұжым жеке адамнан маңыздырақ болып шығады. Дәл өмірдің көптеген салаларында мемлекеттің реттеушілік рөлі фашизмнің басты ерекшелігі болып табылады, олар: сол ежелгі римдік тармақтар сияқты, бәрі бірдей, бір-біріне ұқсас болуы керек", - дейді философия тарихшысы Дмитрий Хаустов.

Әйгілі италиялық жазушы және ғалым Умберто Эко фашизм туралы өзінің әйгілі эссесінде фашизм көп нәрсені қамтиды деп жазды. Әсіресе Муссолинидің фашизмі. Оның фашизмі барлық тұжырымдамалар мен идеологиялардың қоспасы еді.

Фашизм міндетті түрде ұлтшылдықты қамтиды. Италиялық фашизмнің құрамындағы маңызды қосымша ұлтшылдықтан басқа, этатизм (мемлекеттің қоғамдық өмірдегі барлық нәрсеге араласу құқығы) болды. Италиялық фашизм мемлекеттің абсолютті доктринасы еді.

Италиялық диктатор Бенито Муссолини. © interesnyefakty.org

"Өз көзқарасын анық жеткізе білген Муссолини фашизмді өте қарапайым түрде: "Мемлекеттен басқа ештеңе жоқ, Мемлекеттен тыс ештеңе жоқ, Мемлекетке қарсы ештеңе жоқ жеткізді, - дейді философия тарихшысы Дмитрий Хаустов.

 Философ Кирилл Мартинов. © rbc.ru

"Бұл идеология жалпы индивидуализмге қарсы. Жеке адамдардың өміріне қауіп төнсе де, топты, қоғамды, партияны немесе мемлекетті сақтау идеясы. Fascio сөзі жеке тұлға болып қалуды білдірмейді, бірақ қандай да бір фашистік қозғалысқа қатысушы болу үшін жұдырық, буын, тізбекке бірігуді білдіреді", - дейді философ Кирилл Мартынов.

Фашизмнің отаны – Италия. Бірақ бүгінге дейін көптеген адамдар үшін фашизм ұғымы енді Муссолини партиясымен шектелмейді. Фашизмнің отандық концепциясы ғылыми тұжырымдамадан түбегейлі ерекшеленеді.

Фашизм – өте қатыгез идеология. Бірақ фашизмнің өзінде белгілі бір идеология жоқ. Диктатура, тәртіп, мемлекетке табыну, ұлтқа адалдық – бұл идеялардың барлығы көптеген тоталитарлық ілімдерге тән. Бір сөзбен айтқанда фашизмнің өзіндік ерекшелігі жоқ.

Италия фашизмді дүниеге әкелді, ал ол аурудай жұқпалы болып шықты. ХХ ғасырда Муссолини режимі құлатылғаннан кейін де басқа елдерде фашистік режимдер пайда бола бастады. Мысалы, Испаниядағы Франсиско Франконың, Португалиядағы Антониу Салазардың диктатурасы, Грециядағы "қара полковниктер" режимі фашистік деп аталады. Сондай-ақ Аргентинада да фашистік режим болғаны белгілі, кейде Чили диктаторы Аугусто Пиночет режимі де солай аталады.

Патриотизм деген не?

Фашизмді кейде радикалды патриотизм деп те атайды. Олардың ортақ қасиеттері көп. Фашизм мемлекет пен ұлтты бірінші орынға қояды, ал патриотизм туған жерге деген терең сүйіспеншілікті қалыптастырады. Бірақ патриот болу үшін туған жер мен мемлекетті шатастырмау керек. Біріншісін жақсы көріп, екіншісін сынауға болады. Фашизм мемлекетті сынау деген сөз емес. Өйткені фашист үшін мемлекеттен маңызды ештеңе жоқ.

"Отаншылдықты елде, қоғамда тұрып жатқан халықтың қамын ойлау деп алсақ, патриотизмнің фашизмге еш қатысы жоқ, бұл адамдардың бақыты мен амандығы үшін еңбекпен, саяси белсенділікпен сипатталады. Бірақ көбінесе патриоттық риторикамен квазифашистік немесе ашық фашистік ұрандар айтылады.

Басты айырмашылық: патриоттар өз елінің дамуы мен гүлденуіне басымдық береді. Сондықтан елде патриоттық режимде өмір сүру ыңғайлы, қауіпсіз. Нацистер, керісінше, мемлекетті негізгі деп санайды. Сондықтан фашистік режимдегі жайлы, қауіпсіз, рахат өмір тек билік басындағыларға ғана тиесілі. Бәріне бірдей емес.

"Тарихта өмір сүруге ыңғайлы фашистік мемлекеттер жоқ. Өйткені фашистік мемлекеттің міндеті сізді қолайлылықтан барынша аулақ ұстау. Фашистерге ыңғайлылық емес, өз есімдерін тарих беттеріне алтын әріптермен жазуға қандай да бір ерлік батылдық мүдделі", - дейді Мартынов.

Нацизм деген не?

Фашизм мен нацизмді жиі шатастырады.

"Нацизм – фашизмнің бір түрі, 1919-1945 жылдардағы немістердің тоталитарлық, радикалды, экстремистік, ультра оңшыл, нәсілшіл және антисемиттік идеологиясы мен қозғалысы. Этникалық ұлтшылдық, "арий нәсілі" идеясы және оның басқа нәсілдерден биологиялық және мәдени артықшылығы"

Нацизмнің басты идеологы, әрине, Адольф Гитлер болды. Оның негізгі идеясы арий нәсілінің басқа нәсілдерден артықшылығы және семит нәсіліне (яғни, еврейлерге) қарсы күрес еді. Гитлер немістер биологиялық жағынан басқалардан жоғары тұрған арий нәсіліне жатады деп есептеді. Еврейлер, керісінше, төмен нәсіл болып саналды және олар герман халықтарымен бір дәрежеде өмір сүруге болмайтын еді. 

Адольф Гитлер

Нацизм фашизмнен тоталитаризмді, мемлекеттің басымдылығы идеясын, жаугершілікті алып, оған Гитлердің бір адамның дүниеге келуінен басқалардан артықшылығы туралы мифтерді, арийлік нәсілдік теорияны қосты. Фашистер арийлерді туғаннан бастап басқа халықтарға билік жүргізетін билеушілер нәсілі деп есептеді.

Ғылымға сүйенсек, Гитлер арийлер көгілдір көзді, қоңыр шашты, еуропалық келбетті адамдар емес, үнді-иран тілінде сөйлейтін адамдар деп есептеген. Яғни, Пәкістан, Ауғанстан, Тәжікстан халқы немесе, мысалы, еврейлермен бірге фашистер қырғынға ұшыраған сығандар.

Пәкістанның Калаш халқының қыздары © begin-journey

"Нацизм – ХХ ғасырда қорқынышты із қалдырған ең радикалды, ұлттық-социалистік Германияның идеологиясын білдіретін термин. Ұлттық-социалистік шығу тегі күрделі мутант, ол бір жағынан италиялық фашизмнің психикасынан туындады, оған ХХ ғасырдың бірінші жартысында Германияда болған нәсілдік теориялар қосылды. Ұлттық социализмде нацистік данышпандардың Германиямен болған Бірінші дүниежүзілік соғыс оқиғаларындағы жеке қайғысы да маңызды із қалдырды", - дейді Мартынов.

Неміс нацизмі немесе идеологтар тілімен айтқанда ұлтшылдық 1920 жылы Ұлттық социалистік неміс жұмысшы партиясының (NSDAP) құрылуына әкелді. 1933 жылы қаңтарда бұл партия Германияда билікке келді. Сол жылдың жазында ол елдегі жалғыз заңды партияға айналды. Оның жетекшісі, әрине, Адольф Гитлер еді. Ол жарты жылдың ішінде елдегі барлық басқа партияларға тыйым салуға қол жеткізеді.

NSDAP партиясының символы. © warrelics.eu

Холокостқа, Екінші дүниежүзілік соғысқа және нацистердің, дәлірек айтсақ, ұлттық социалистердің мыңдаған қылмыстарына жауапты NSDAP.

Партияның атауындағы социалистер сөзі мен идеясы бұрынғы КСРО-да гитлершілерді нацистер емес, фашистер деп атауды әдетке айналдырды. Өйткені Кеңес Социалистік Республикалар Одағының басшылығы ұлтшыл социалистерді жауларының қатарында көргісі келмеді. Өйткені атауларда алаңдататын ұқсас сөздер бар. Сондықтан кеңес насихаты гитлершілерді "неміс-фашист  жексұрындары" деп атады. Өйткені нацизм фашизмнің көптеген қырларын меңгерген және фашистік идеологияның бір нұсқасы ретінде қарастыруға болады. Демек, бүгінде кез келген адам нацист пен фашистті ажырата алмайды.

"Екі сөздің де мемлекетке табыну, данышпандық пен соғыс, демократия мен жеке бас бостандығын жоққа шығару, парламентаризм және адам құқықтарын келемеждеу сияқты ортақ тұстары бар. Егер фашизм Италия мен оның отарларын қалпына келтіруге бағытталған ұлттық қозғалыс болса, ұлттық-социализм өзін нацистік идеологтар нәсілшілдік нәсілдер ретінде анықтаған рейхтің жауларын жоюға бағытталған жаһандық жоба ретінде қарастырды. Бұл генезис пен егжей-тегжейдегі жалғыз айырмашылық емес, бұл басты айырмашылық. Национал-социалистер – ең жоғарғы деңгейдегі фашисттер", - дйеді Мартынов.

Демек, нацизм ілімі белгілі бір ұлттың басқалардан жоғары екенін алға тартып, жетілмеген ұлт деп саналатын ұлттарды жоюды көздейді. Бірақ басқа ұлттарды жек көру нацизм бола ма? Өйткені кейде мұндай өшпенділік идеологиялық доктринаға емес, белгілі бір мемлекеттің мінез-құлқына негізделеді.

Национализм деген не?

"Национализм  – саясаттың идеологиясы мен бағыты, оның іргелі қағидасы – қоғамдық бірліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі ұлт құндылығы, оның мемлекет құру процесіндегі басымдылығы туралы тезисі. Саяси қозғалыс ретінде ұлтшылдық ұлттың аумағын қамтитын, оның мүддесін қорғайтын мемлекет құруды көздейді"

Оның нацизмнен айырмашылығы бірден байқалатынын көреміз. Нацистік ілімдер басқа ұлттарды қорлау және жою туралы үйретсе, ұлтшылдық өз ұлтына деген сүйіспеншілікті жырлайды.

"Ұлтшылдық өте кең ұғым және ол нацизмді немесе фашизмді білдірмейді. Оны басқаша бағалауға болады. Бірақ біз қазір ұлтшылдық теріс тұрғыдан көбірек түсінілетін заманда өмір сүріп жатырмыз. Жалпы алғанда, ұлтшылдықтың нацизмге еш қатысы жоқ. Тек өзектері бірдей. Егер ұлтшылдықты күшейту туралы тезистер жолын ұстанып, шектеулерді елемейтін болсаңыз, белгілі бір сәтте жеке бақыт пен еркіндік бұзылуы мүмкін деп ойласаңыз – бірнеше қадамнан кейін ұлтшылдан нацистке айналуға болады", - дейді Кирилл Мартынов.

Кейбіреулер фашизмді патриотизмнің радикалды түрі деп санайды. Ұлтшылдық патриотизмге көбірек ұқсайды. Патриотизмде ғана адам бүкіл елдің гүлденуіне ұмтылады. Ал ұлтшылдықта ол тек өз ұлтының қамын ойлайды. Бір елде бірнеше ұлт бар екенін де есте ұстаған жөн. Мысалы, орыстар, армяндар, еврейлер әртүрлі елдерде үлкен диаспораларда тұрады. Өзінің мемлекеті жоқ ұлттар да бар: күрдтер мен басктар. Этникалық жағынан бірегей емес елдер де бар. Бұған ең жақсы мысал – АҚШ. Онда Ұлыбритания, Ирландия, Польша, бұрынғы Кеңес Одағы, Африка, Латын Америкасы және Араб елдерінен келгендер өздерін бірдей америкалықтар санайды.

Фашизмнің нацизмнен ал нацизм  национализмнен айырмашылығы бар екені туралы біраз түсінікке болдық. Дегенмен, қысқаша айтқанда:

• Фашизм – жеке адамды оның құқығын мемлекеттік культ және оның мүддесі үшін жою;

• Нацизм – жеке ұлтқа табыну, онда ұлт мүддесі үшін жеке тұлға жойылады, олар басқа ұлттарды кемсітіп, түрлі көзқарасқа бөлінеді;

• Национализм – өз ұлтының мүддесін басқа ұлттар алдында бейбіт немесе агрессивті жолмен қорғау.

Нацизм фашизмге жақын және оның ұлттық элементі бар соңғы түрі. Национализм қандай да бір түрде нацизмге жақынырақ, бірақ ол әлдеқайда қауіпсіз форма.