1991 жылы тамызда КСРО ыдырады. Одақтас республикалар бірінен соң бірі тәуелсіздіктерін жариялай бастайды. Сол жылдың 8 желтоқсанында Беларусьтің Беловеж орманындағы резиденциясында Ресей президенті Борис Ельцин, Украина президенті Леонид Кравчук және Беларусь президенті Станислав Шушкевич одақты тарату туралы келісімге қол қойды. Осылайша тарих сахнасында 69 жыл билік еткен мемлекет жойылады.
Ресей КСРО-ның ыдырауын сабырмен қабылдағанымен, бұрынғы одақтас республикалармен шешуді қажет ететін мәселелер әлі де болды. Оның бірі – бұрынғы одақтың сыртқы қарызы болса, екіншісі – кейбір одақтас республикалардың территориясында қалған ядролық қарудың болашақ тағдыры туралы мәселе.
Сол кезде Ресей басшысы Борис Ельцин КСРО-ның сыртқы қарызы бұрынғы республикалардың барлығының мойнына түсуі керек деген болатын. Бірақ тәуелсіз республикалардың басшылары бұл шартты қабылдамайды.
Екінші мәселе біршама күрделі еді. Бұрынғы одақтың ядролық қаруы негізінен төрт республикада: Ресейде, Украинада, Қазақстанда және Белоруссияда болды. Ресей олардың әрқайсысынан ядролық қаруын қайтаруды сұрады. Бірақ бұл жұмыс оңай емес еді: бұрынғы республикалардың келісімінен басқа 100 миллион доллар шығын қажет болатын.
1992 жылы АҚШ, Ресей, Украина, Беларусь және Қазақстан басшылары Португалия астанасы Лиссабонда ядролық қару мәселесін талқылады. АҚШ тарапы тәуелсіз республикалар ядролық қаруын Ресейге беруі немесе жоюы керек және шығындарға қаржы бөлуге дайын екенін айтады. Тараптар арасында алдын ала келісімге қол қойылады. Бірақ бұл келісімді жүзеге асыру үшін АҚШ пен Ресей үш республикаға да қомақты қаржы төлеуге мәжбүр болды.
Осы уақытқа дейін 1991 жылы 29 тамызда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Семейдегі ядролық қару полигонын жабу туралы жарлыққа қол қойды.
КСРО ыдыраған кезде Беларусь тәуелсіз ел ретінде әлемде ядролық қаруы бар елдердің ішінде 8-ші орынды иеленді. Мұнда барлығы 1120 ядролық қару болған. 1993 жылы бұл ел Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа ресми түрде қосылып, Ресейге ядролық қару экспорты басталды.
1994 жылы Лукашенко Беларусь басшысы болып, болашақта НАТО-ның шығысқа қарай кеңею қаупі бар екенін және ядролық қарудың бір бөлігін қалдыру керектігін айтты. Бірақ АҚШ пен Ресей оның ұсынысынан бас тартып, қару-жарақ соңында Ресейге беріледі. Ядролық қаруға толы соңғы эшелон Беларусьтен 1996 жылы шықты.
Ал, Украинадағы ядролық қарудың тағдыры 1994 жылға дейін шешілмеді. Бір жағынан Ресей, екінші жағынан АҚШ бұл елге ядролық қаруды Ресейге беру үшін қысым жасады.
Болашақта Украина Еуропа елдерінен немесе НАТО-дан емес, Ресейден қауіпсіреді. Өйткені 1990-91 жылдары Молдавияның шығысындағы Приднестров қаласында тұратын орыс халқы тәуелсіздік алу үшін көтеріліп, бітімгершілік жасақ атын жамылған орыс әскері сонда орналасты. Ол кезде Украинаның шығыс аймақтарында тұратын орыстар көтеріліп, Ресей араласып, күрделі мәселелер туғызады деп қауіптенді.
Осы себепті ел басшылығы өз қауіпсіздігін ойлап, ядролық қаруды Ресейге беруге асықпады.
Будапешт меморандумы
Украинаның Ресейге ядролық қаруды беруді кешіктіруі тек Ресейді ғана емес, АҚШ пен Еуропа елдерін де алаңдатты. Сондықтан олар Украинаның ядролық қарудан тезірек бас тартуы үшін жұмыс істей бастады.
1994 жылы Украина парламенті елдің Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуы туралы заң қабылдады. Заң Украинаның нені қалайтынын нақты анықтады.
"Бұл заң ядролық қаруы бар елдер халықаралық деңгейде рәсімделген құжатқа қол қою арқылы Украинаға қауіпсіздік кепілдігін бергеннен кейін күшіне енеді", - делінген заңның 6-бөлімінде.
Украина тек Ресейден ғана емес, басқа да делдал елдерден халықаралық деңгейде рәсімделген кепілдік құжатқа қол қоюды сұрады. Украинаның бұл өтінішін медиаторлар – АҚШ пен Ұлыбритания, Ресей де келісті.
1994 жылы 5-6 желтоқсанда Венгрияның астанасы Будапештте Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының жыл сайынғы саммиті өтті. Саммиттің бірінші күні АҚШ, Ұлыбритания, Ресей және Украина басшыларының қатысуымен бөлек жиын болды. Кездесуде Билл Клинтон, Джон Мейджор, Борис Ельцин және Леонид Кучма ядролық қаруды Украинадан Ресейге беру және халықаралық қауіпсіздік кепілдіктерін талқылайды.
Кездесуде АҚШ, Ұлыбритания, Ресей және Украина арасында халықаралық меморандумға қол қойылады. Оған сәйкес, Украина өз аумағындағы ядролық қаруды Ресейге береді. Екінші жағынан, Ресей ешқашан Украина территориясына талап қоймайды және оның тұтастығына нұқсан келтірмейді, Украинадағы сепаратизмді қолдамайды.
Меморандумға қол қою кезінде оған қол қоятын елдердің тізімінде болмаса да, Франция мен Қытай Украинаға қауіпсіздік кепілдігін беруді қолдайтындарын айтады. Сол күні Франция өкілі өзі қол қойған декларацияны Украина басшысына ел президенті Франсуа Миттеранның хатымен бірге тапсырады.
Тараптар халықаралық меморандумға қол қойғаннан кейін Украина өз аумағындағы ядролық қаруды Ресейге береді. Украинадан ядролық қаруды шығару бірнеше жылға созылады және 1996 жылдың маусымында аяқталды.
Будапешт меморандумының құқықтық мәртебесі
Будапешт меморандумы алты бабтан тұрады. Оның бірінші бабында "ЕҚЫҰ ұйымының қорытынды актісіне сәйкес, Ресей, АҚШ және Ұлыбритания Украинаның тәуелсіздігін, егемендігін және қолданыстағы шекараларын құрметтеу міндеттерін қуаттайды" делінген.
Екінші бабында "Ресей, АҚШ және Ұлыбритания Украинаның аумақтық тұтастығына немесе саяси тәуелсіздігіне қарсы күш қолдану қаупінен немесе күш қолданудан бас тартуды қолдайды" деп жазылған.
Бірақ Будапешт меморандумы халықаралық құжат ретінде қол қойылғанымен, оның нақты мәртебесін анықтаған жоқ. Тіпті, осы меморандумды дайындауға қатысқан Украинаның бұрынғы қорғаныс министрі Владимир Рябцевтің айтуынша, төрт мемлекет басшысы қол қойған халықаралық меморандумды бұл елдердің парламенттері ратификациялауды көздемейді. Сондықтан ол қол қойылған сәттен бастап күшіне енді және оған қол қойған тараптар оны ұстануы керек еді.
Украинаның бұрынғы президенті Леонид Кучма немістің Deutsche Welle ақпарат агенттігіне берген сұхбатында Будапешт меморандумына тек формальдылық үшін қол қойылғанын және іс жүзінде Украинаның басқалар ойлағаннан әлсіз екенін айтты.
Саяси сарапшылардың көпшілігі Будапешт меморандумының мәні жоқ, өйткені онда құжатты орындамайтындар мен келісімді бұзғандармен күресудің нақты механизмі жоқ деп санайды. Бұл іс жүзінде солай болды, Ресей осы меморандумның шарттарын бұзып, Украинадан Қырымды тартып алып, елдің шығысындағы ресейліктерге қолдау көрсеткенде, оған қарсы ешқандай шара қолдану мүмкін болмады.
Кезінде ортада араша болған АҚШ пен Ұлыбритания Ресейге қарсы экономикалық санкция жариялаудан басқа ештеңе істемеді.
Украин сарапшысы әрі неміс журналисі Винфрид Шнайдер-Детерс Будапешт меморандумын "бір жапырақ қағаздан басқа ештеңе емес" деп атады. Тарих оның дұрыстығын дәлелдеді.
Билл Клинтон, Борис Ельцин және Леонид Кравчук /© AFP via Getty Images
Ресейдің Будапешт меморандумын бұзуы
2014 жылы Украинада Еуропалық Одақпен өзара интеграциялық келісімге қол қоюды талап еткен адамдар Киевтің орталығында шерулер бастады. Ел президенті Виктор Янукович Ресейге қашып кетті. Украинадағы дүрбелеңді пайдаланған Ресей Қырымда жалған референдум өткізіп, түбектің Ресейге қосылғанын жариялады.
Бұған қоса, Украинаның шығысында үкіметке қарсы көтеріліске шыққан ресейлік сепаратистерді қару-жарақ пен азық-түлікпен қамтамасыз етеді. Кем дегенде Камига өз әскерін аймаққа әкеледі. Осылайша, ол Будапешт меморандумының шарттарын бұзады.
Осыдан кейін меморандумға қол қоюға араша болған АҚШ пен Ұлыбритания, сондай-ақ Еуроодақ елдері Ресейге қарсы экономикалық санкциялар енгізді. Бұл санкциялар жыл сайын ұзартылып келеді.
Украина үкіметінің көзқарасы
Ресей Қырымды аннексиялап алып, тым болмағанда Украинаның шығысындағы ресейліктерді қолдағаннан кейін Украина тарапы Ресейдің Будапешт меморандумын бұзғанын және тек арадағы елдер ғана емес, халықаралық ұйымдар да Ресейді тоқтатуы керек екенін баса айтып келеді. Бірақ іс жүзінде бұл мүмкін емес екенін ресми Киевтің өзі біледі.
Еуроодақтың Ресей мәселесіне қатысты түбегейлі шара қолдана алмауының бір себебі – бұл елдің кәрі құрлыққа негізгі газ және мұнай экспорттаушысы.
2014 жылдан кейін украин саясаткерлері Будапешт меморандумының шарттарын қайта қарау туралы бірнеше рет айтты, бұл іс жүзінде елге пайда әкелмеді. Бірақ саяси сарапшылардың көпшілігі іс жүзінде Украинаның жоғалтқан аумақтарын бұлай қайтара алмайтынын айтты.
Ресейдің көзқарасы
Ресей Будапешт меморандумын бұзғанын мойындамайды. Ресей тарапы Қырымды аннексиялауды Украинаның бір бөлігін басып алу емес, түбекте тұратын халықтың тілегін ескеру деп санайды. Сондықтан ресейлік саясаткерлердің пікірінше, Қырымды басып алу Будапешт меморандумын бұзу болып саналмайды.
Бұған қоса, Ресей Будапешт меморандумында ядролық қаруы бар мемлекет ретінде ядролық қаруы жоқ мемлекеттен бұл қауіпті қаруды қолданбау жауапкершілігін алғанын айтады, меморандумда басқа ештеңе айтылмаған.