Massaget.kz порталы Абай Құнанбайұлының 175 жылдығына орай Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясының қысқаша мазмұнына doodle анимациялы видеосаммари дайындады. Видеожоба ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қолдауымен жарық көріп отыр.
Назарыңызға IІ томдағы "Жайлауда" тарауын ұсынамыз.
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. I том, "Қайтқанда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Қат-қабатта"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Жолда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Шытырманда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Бел-белесте"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. I том, "Өрде"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. I том, "Қияда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том, Тайғақта
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том, "Жайлауда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том, "Еңісте"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Оқапта"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Асуда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Тарауда"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Биікте"
"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Эпилог"
Жайлауда
Бұл Абайлардың ауылы көгалға қонған шақ еді. Жаз бойы ауыл іші ән мен ду-думанға толы болды. Себебі тобықты ішіне атақты әнші, Орта жүзге аты мәлім Біржан сал қонақ боп келген. Ал бүгінгі қарбаластың жөні тіпті бөлек. Жұрт ішіне «Біржан ертең еліне қайтады» деген хабар тараған. Сондықтан мал иірілетін қора мен малшы-жалшы ауылынан аулақта құрылған оңаша төрт ақ үйге барлығы ынтығып қарайды. Барлығы атақты әншіні тыңдап қалғысы келеді.
Абай інісі Әмір арқылы Арқадан келген Біржан салды арнайы алдырып, жаз бойы қонақ еткен. Енді, міне, дастархан жайып, сый беріп, еліне аттандырмақшы. Біржан салды дұрыстап аттандыруға Тобықтының бар өнерлі жастары жиналған. Бұлардың тобын Майбасар, Қалиқа, Айғыздар шиқандай көреді. Қонақ үйге келем деушілерді жолатпайды. Шеткі қоңыр үйдегі малшы-жалшылар қанша құмартқанымен бара алмай күйікте қалған.
Ән ауыл үстінде әуелейді. Ән тыңдай алмай шөліркеп жүрген Есбике, Баяндар, Бүркітбай мен Баймағамбеттер бір-біріне мұң шағады. Аулақта бай ауылдың қозысын баққан Байсүгір де әнге құлақ түреді. Түс пен өңнің арасында тұрған ол қозысын ауылға жамыратып алып, қатал Майбасардан оңбай таяқ жеп те алды.
Ауыл адамдарының ән мен күйдің ордасы болған оңаша тігілген ақ үйге алаңдауының тағы бір себебі бар. Осыдан үш ай бұрын Абай Әйгерімді ұзатып алып келген. Қазір қонақтар ортасында, Абайдың қасында отыр. Оның әншілігін естіген көршілер әнін тыңдауға ынтығып жүр. Бірақ «ән айтпасын, шаңыраққа қарасын, келгені кеше» деп жас келінді Айғыздар тыйып тастамақшы. Әйгерімнің өзі ән айтпай тартынғанымен оған өнерлі орта көнбейді. Әсіресе, мінезі адуынды Оспан қолқалап қоймайды.
Абайдың бұл жолғы қонақтары өзгеше. Өңшең сері бозбала мен сұлу бойжеткен. Олардың ішінде өзінің інісі – әнші Әмір, нөкерімен келген Үмітей сұлу, Бөкеншіден Сүгір баласы Әкімқожа, оның қарындасы Керімбала, Жігітектен сері Оралбай және Балбала Әнетқызы бар. Ортадағы Біржан сал жез ішіндегі алтындай боп бөлектеніп отыр.
Жиналған жұрт салдың аузына қарап, әнін ұйып тыңдайды. Біржан болса қос ішекті безілдетіп:
«Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияным жоқ жүрген жанмын», – деп бір кетеді.
Ән біткенде Абай:
– Біржан аға, ел ақтап, тілін безеп, жанын жалдап, тіленшілікпен байды сауып жүретін ақын болушы еді. Кім көрінгеннің қосшысы, үн түзеген бір әнші болушы еді. Бірі сөздің, бірі әннің қадірін кетіретін. Ал сен босағадан өрлетіп әнді төрге шығардың. Өнеріңмен еліңді бас игіздің. Осының-ақ, қадір-қасиетіңді тануға жетіп тұр, - дейді.
Біржан: – Шіркін, айтушы мен болғанда, ұқтырушым сен болсайшы Абай! - деп елді күлдіріп, разылығын білдіреді.
Артынша ән айту кезегі жастарға келеді. Әмір айтқан «Жиырма бестен» соң жастар да жаңа әнімен өз өнерлерін көрсетпек керек. Әмірден соң Керімбала «Қарға» әнін айтты. Керімбалаға орай қып Оралбай да «Гауһартас» әнін шырқады. Ән домбыра кезегі қыдыра жағалап Үмітейге келгенде ол «Баянауылды» бастады.
Енді отырған жұрт Әйгерімге қарады. Әйгерім «лайығы жоқ» деп тартынғанымен:
– Сенің де қалатын жөнің жоқ. Тым құрыса ауылдың алты ауызы болсын, - деп Абай емеурін білдірді.
«Ал, бибай саған айтам гигайымды», - деп Әйгерім ән бастағанда жас жарына көлденең қарап отырған Абай бұлбұл үн мен сұлу әуенге ұйып, қалың ойға шомып кетті. Ән біткенде оны қымыз ұсынып Әйгерім оятты.
Дәл осы кезде Қалиқа Абайға келіп:
– Телғара, сені апаң шақырып жатыр, - дейді.
Абай Әмір, Оспан, Әйгерімге қарап:
– Мен бөгеліп қалсам, қонақтарға ас бере беріңдер! - деп шығып кетеді.
Оны үлкен үйге шақыртқан Ұлжан, Айғыз, Ділдә еді. Ұлжан Құнанбай сапар шеккелі талай болса да, хабар жоқтығына көңілі күпті екенін айтады. «Сен болсаң ала жаздай ойын-сауық ортасыңдасың. Сөйтетін күн бе, не ойың бар?» деп сауал тастайды. Абай үндемейді.
Екі енесіне арқаланып Ділдә да Абайды кінәлайды. «Сүйген жары, сиқыршы, әншісі қасында, соған жағынам деп жанып жүр» деп кекетеді. Абай Ділдә сөзін аяқтатпай, шешелерімен ұғыса алмай шығып кетеді. Қонақ үйге барар жолда Майбасарды кезіктіріп жас бала Байсүгірді шырқыратып сабағанына налиды. «Байсүгірді сабағаның мені сабағаның» деп Майбасарға қатаң ескертеді.
Шешелері Абайды ойын-суықтан бас тарттыра алмағанымен, оның сыртынан тон пішіп қонақ үйдегі жастарға астыртын адам жібереді. Сөйтіп оларға қайтуды бұйырады. Қонақтар жолға қамданады. Әкімқожа мен Керімбала Саркөл, Қопа жаққа кетеді. Әмір, Біржан, сері Мырзағұлмен бірге Үмітейді алып Пұшантайға тартады. Оралбай мен Балбала да ауылдарына қайтады.
Біржандар Пұшантайға жөнелгенде Абай, Әйгерім, Ербол да олармен бірге аттанды. Бұлар Әмір тіккізген үйге қонақ боп түсті. Мәжілістері ұзаққа созылды. Сол арада Абай Біржанға:
«Құлақтан кіріп, бойды алар
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй», - деп басталатын өлеңін оқып берді. Біржан «әндегі біз байқамаған, елемеген түкпірді аштың» деп риза болды.
Кеш жатқан қонақтар ертесі түске жақын аттанауға қамданды. Аттанар алдында Біржан:
«Ей, бозбала-ай,
Өтті-ау заман-ай,
Қош бол, аман...» – деп жаңа әнін шырқап қоштаспай кете барды. Бұл жаңа әнді үйренуге Әмір де қоса аттанды.
«Даусы неткен тамаша. Қозы-көш жер ұзаса да әлі анық естіліп барады» деген Ербол Біржан даусына тамсанды. Қайтып келген Әмір әннің атын сұрамағанына өкінді. Абай болса «оның атын жаңа Ербол айтқан жоқ па? Қозы көш жерге дейін естіліп барады деді ғой. Біржан да әннің атын қоймаған болар. Ендеше әннің аты «Қозы көш» болсын» деп үйге қарай беттеді.
Біржан аттанып кеткен жазда Олжай ортасына үлкен лаң кірді. Дау тудырған Оралбай сері мен Керімбала ісі еді. Бұлар бұрыннан бір-біріне ғашық болатын. Бір түні сөз байласқан екеуі бірге қашып кетеді. Жастардың бұл қылығы Жігітек пен Бөкенші арасына өрт салады.
Қызын Қаракесектегі Қамбардың мықты жеріне ұзатқалы отырған Керімбаланың әкесі Сүгір қатты ашуланады. Ағалары Әкімқожа, Нұрғожа, Балқожа да намыстанып: «Шауып аламыз, қыз бен жігітті бір түнде байлап алып келмесе, тұрысатын жерін айтсын» деп Жігітектерге адам жібереді. Таңертең жаманат хабарды алған Жігітек те Бөкеншінің өзара жасаған кеңесін жансыздары арқылы естіп, «шауып аламыз, жылқы аламыз» деген сөздеріне іштей жауығып қалады. Сөйтіп үлкен даудың туарын біліп, екі жақ та ара ағайын болуға Ырғызбай, Көтібақ, Торғай, Топай деген төрт атаға бөлінетін Айдос ұрпақтарын шақырады.
Бұл уақытта Оралбай мен Керімбала қоналқалық орын таба алмай ана ауылдан мына ауылға жасырынып жүреді. Олардың қасына келген Оралбайдың ағасы Базаралы «елге тентек болсаңдар да, иесіз-панасыз емессіңдер. Жұртың көтереді. Бергізбеймін. Қасыңдамын!» деп дем бере кетеді. Осының алдын ол Абайға «араласып, қорған болсын, билігін айтсын» деген емеурінді хат жолдаған болатын.
Абай Оралбай мен Керімбалаға Әмір арқылы сойысқа жылқы жөнелтеді. Ара ағайын жиынына араласып, Ербол арқылы Сүгірге сәлем жолдайды. Сәлемі: «Іс насырға шаппасын. Екі ел қан төгіспесін. Жараны ұлғайтпай емін табайық. Осыны Айдостың көбі өтінеді» деген тілек еді. Бірақ Абай білмейтін. Айдос ішінен Бөкеншіге кеткен алғашқы сәлем бұл емес еді. Майбасарлар астыртын жансыз арқылы Сүгірге дем беріп: «Жігітекті аямасын. Салмағын мықтап салсын. Айдос тентекпен емес, Бөкеншімен бірге» деп сәлем жолдапты.
Ербол кешігіп барғанда Сүгір «бар малым намыс жолында садаға. Кісі барымтасына орай кісі барымтасы» деп жүз жігітті Жігітекке аттандырған екен. Бүлікке кеткен жігіттер Жігітек ішіндегі Жапа дегеннің жаңа түскен сұлу келіншегін тартып әкеледі. Жігітек жағы да келесі күні жүз жігіт аттандырып Бөкеншінің ішіндегі Солтабай дегеннің биыл түскен келіншегін барымталап кетеді.
Солтабайдың келіншегі барымталанғанын естіген Бөкенші жағы тегіс атқа қонады. Бұл кезде Жігітектің жігіттері де айқасқа дайын еді. Күн найза бойы көтеріле бергенде Жігітек қонысы Саркөл, Бөкенші қонысы, Шалқар арасы, Суықбұлақ пен Қаршығалы арасы сірескен қолға толады. Жігітек пен Бөкеншідегі небір ерлер мен балуандар кездесіп, айқасады. Екі жақтан да көп адам жараланды. Жігітек арасынан көзге түскен Абылғазы болса, Бөкеншіден түйе балуан Марқабайға төтеп берер ер табылмады.
Соғыс түске дейін созылды. Әлі жалғаса берер ме еді ортаға Айдос қалың қолмен кіріп, еріксіз тоқтатты. Соғыс тоқтағасын Айдостың әкім-қаралары Жігітекке бармай Бөкеншіге тартты. Істің насырға шауып бара жатқанын аңғарған Базаралы Оралбай мен Керімбаланы Шыңғыстың «Қараша қойтасына» әкеліп жасырды.
Осы кезде мініске қос жарау ат пен сойысқа тай әкелген Әмір Абайдың «енді Жігітек арасынан жалғыздық көреді. Оралбай мен Керімбаланы алып Семейге кетсін. Ұлыққа барсын. Мен де барып керегіне жараймын» деген сәлемін жеткізді. Бұған көнбеген Базаралы «енді қалған жаным осы екі жастың жолында шықсын» деп берілмеуге бекінді.
Сүгір ауылындағы жиын кезінде Жігітек жеңілді. Бөкеншіге Қарауыл бойынан үш қыстау беріп, Керімбаланы Қаракесекке жөнелтетін болды. Осы байламды орындауға шыққан он жігіт Керімбаланы алып келуге аттанды. Олар Шыңғыстың жырасында Базаралымен кездесті. Өліспей-беріспейтін Базаралы он жігіттің бесеуін найзалап, бесеуін жаралы иттей қуып тастады.
Екінші кезекте отыз жігіт келді. Олар Базаралыны Қараша тасынан шеттетіп әкетті. Қалған топ аттылар Керімбаланы тауып алып, Оралбайдан айырды. Кетер кезде Оралбай:
– Керімбала, сәулем қайта іздеп барам, - деп қалды.
Керімбала да өр ашумен қызарып:
– Келер болсаң жолыңа жаным құрбан! – деп кетті.
Олжай дауы осымен бітеді. Бұл тарау Абайдың екі жасқа қайғыра отырып: «Тобықтының зорлығы мен қараңғылығы Оралбайды жеңгенімен өмірді жеңе алмас» деп болашаққа үміт етуімен аяқталады.