Қазақта қанша әнұран болған?

Мемлекеттік рәміздеріміздің бірі саналатын әнұран біз үшін сөзсіз қастерлі. Бұл біздің Тәуелсіздігіміздің, дербестігіміздің символы. Соған сай әнұранды бәріміз жатқа айтамыз, қолымызды кеудемізге қойып үлкен ықыласпен шырқаймыз.

Қазіргі әнұранымыз 2006 жылдың 6 қаңтарында қабылданды. Ақын Жұмекен Нәжімеденов пен сазгер Шәмші Қалдаяқовтың "Менің Қазақстаным" әнін көбіміз бұрыннан жатқа айтушы едік. Әнұранды ауыстыру туралы бастама көтерілген тұста ел азаматтарының көбі осы "Менің Қазақстанымды" әнұран қылу туралы айта бастады. Ақыры жүрегімізде жатталған ән әнұран болып тұғырына қонды.

"Менің Қазақстаным" әнінің қандай саяси астары бар?

Қазақтың екі алып перзенті Шәмші мен Жұмекеннің бірлескен туындысы 1956 жылы жазылған. Екінші Дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына енді ғана10 жылдан астам уақыт өткенімен КСРО жоғарғы билігі тез ес жинап, отаршылдық саясатын қайтадан үдете түскен еді. Мұның айғағы, 1956 жылы кеңестік билік Қазақ КСР-ының солтүстік аймақтарындағы Петропавл, Павлодар, Ақмола, Қостанай, Қарағанды облыстарын бөліп, дербес автономия құруға әрекеттене бастаған болатын. Дәл сол жылы "Менің Қазақстаным" әні дүниеге келді. Бұл ән тек патриоттық ән емес, саяси астары бар, рухани протестке құрылған туынды.

Қазақ даласын бөлшектеу туралы әңгіме халық арасына жайыла бастаған тұста дүниеге келген ән шын мәнінде қарсылықтың көрінісі болды. Қазақ жастары жиындарда, көшелерде осы әнді жиі шырқайтын болды. Бұдан сезіктенген Қазақ КСР Компартиясының идеология бөлімі арнайы бұйрық шығарып, әннің мәтінін өзгерткен екен. Осылайша Шәмшінің әндеріне астыртын тосқауылдар қойыла бастайды. Алайда "Қазақ радиосының" редакторлары әннің өзгертілмеген нұсқасын Жамал Омарованың орындауында күніне бес-алты рет беріп отырады. Әннің қазақ жастарының арасында тез таралуының себебі осы.

Мұндайда радио редакторларының ерлігіне тәнті болмасқа шараң жоқ. Кейіннен 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы кезінде көтеріліске жиналғандардың әнұранына айналып, алаңда бірнеше күн үздіксіз шырқалған. Көңілдің қылын басатын нәзік әннің бойында осыншама күрескерлік рух жатқанына қайран қаласың. Міне, осындай зұлмат кезеңдердің әлдиіндей боп жеткен ән қазір еліміздің ресми әнұраны. 2006 жылы "Менің Қазақстаным" әнұран боларда Н.Назарбаев ән мәтініне бірнеше жол қосып, әнұран авторларының біріне айналды.

Қазіргі әнұранға дейін болған, "Жаралған намыстан..." деп басталатын әнұран ше, есіңізде ме?

750 әннің ішінен таңдап алынған әнұран

1991 жылдың 16 желтоқсанында Тәуелсіздігін жариялаған жаңа Қазақстанға азаттығымыздың символына айналар жаңа әнұран әзірлеу керек еді. Сөйтіп 1992 жылы жаңа әнұранның мәтіні мен әуеніне конкурс жарияланады.

Ең ғажабы, бұл конкурсқа бас-аяғы 750 жоба келіп түскен. Қазақ руханиятының барша классиктері жұмыла кірісіп, өз нұсқаларын ұсынады. Негізінен ұсынылған туындылар авторлардың бірлескен жобалары еді.

Арнайы құрылған мемлекеттік комиссияға да 750 жобаның ішінен бірін іріктеп алу оңайға соқпайды. Бір жағынан келіп түскен шығармалар көп, әрі бәрінің көркемдік сапасы жоғары, екінші жағынан Тәуелсіз Қазақстанның Мемлекеттік рәміздерінің бірі қабылданғалы жатыр. Жауапкершілік үлкен.

Іріктеу бойынша Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза Әлі, Тұманбай Молдағалиев және Жадыра Дәрібаеваның бірлесіп жазған мәтіні жеңіске жетеді. Ал әуені ретінде Қазақ КСР-ы кезіндегі әнұранның әуенін сақтап қалады. Бұл әуеннің авторлары Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Латиф Хамиди болатын.

Бұрынғы әнұранды естеріңізге салу үшін мәтінін жариялап отырмыз.

Қазақстан Республикасының 1992-2006 жылдардағы Мемлекеттік Әнұраны

Жаралған намыстан қаһарман халықпыз,
Азаттық жолында жалындап жаныппыз.
Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен
Аман-сау қалыппыз, аман-сау қалыппыз. 

Қ-сы

Еркіндік қыраны шарықта,
Елдікке шақырып тірлікте!
Алыптың қуаты — халықта,
Халықтың қуаты — бірлікте! 

***

Ардақтап анасын, құрметтеп данасын,
Бауырға басқанбыз баршаның баласын.
Татулық, достықтың киелі бесігі -
Мейірбан Ұлы Отан, қазақтың даласы! 

Қ-сы

Еркіндік қыраны шарықта,
Елдікке шақырып тірлікте!
Алыптың қуаты — халықта,
Халықтың қуаты — бірлікте!

***

Талайды өткердік, өткенге салауат,
Келешек ғажайып, келешек ғаламат!
Ар-ождан, ана тіл, өнеге-салтымыз,
Ерлік те, елдік те ұрпаққа аманат!

Қ-сы

Еркіндік қыраны шарықта,
Елдікке шақырып тірлікте!
Алыптың қуаты — халықта,
Халықтың қуаты — бірлікте!

КСРО билігі кезіндегі әнұранды білесіз бе?

Кеңес одағы қазақ даласында ХХ ғасырдың басында-ақ билік құра бастағанымен, Қазақ КСР-ның әнұранын қабылдау туралы шешім 1943 жылы ғана қабылданды. Сол жылы Қазақ КСР-ның алғашқы Мемлекеттік Әнұранын жазуға байқау жарияланады.

Әнұранның авторы болу қай ақын үшін де, қай сазгер үшін де үлкен мәртебе. Сондықтан авторлар түрлі нұсқаларын ұсынады. Ең бастысы, коммунистік идеологияға сай, социализмді дәріптейтін мазмұнға құрылуы керек.

Әнұранның мәтіні ретінде Әбділдә Тәжібаев, Қайым Мұхамедханов және Ғабит Мүсіреповтің бірлесіп жазған өлеңі таңдалады. Кейбір деректерде әнұран мәтінін толықтай Қ.Мұхамедхановтың өзі жазып шыққан деген де сөз бар. Қалған екі автор сөз басындағы "ер қазақ" дегенді "біз қазақ" деп өзгерткен делінеді.

Қазақ КСР-ның Мемлекеттік Әнұраны

Біз қазақ ежелден еркіндік аңсаған,
Бостандық өмір мен ар үшін қиған жан.
Торлаған тұманнан жол таппай тұрғанда,
Жарқырап Лениндей күн шығып, атты таң. 

Қ-сы

Жасасын Советтер Одағы,
Жеткізген еркіндік, теңдікке,
Бастайтын елдерді бірлікке,
Жеңіске, шаттыққа, ерлікке! 

***

Дақ салмай Лениннің жеңімпаз салтына,
Ұрпағы қосты даңқ Отанның даңқына,
Одақтас, ұрандас елдердің қамқоры,
Көп алғыс айтамыз ұлы орыс халқына. 

Қ-сы

Жасасын Советтер Одағы,
Жеткізген еркіндік, теңдікке,
Бастайтын елдерді достыққа,
Жеңіске, шаттыққа, ерлікке! 

***

Іргелі мемлекет, ерікті болдық ел,
Достықпен, бірлікпен жайнайды туған жер.
Еңбекте, майданда, жеткізген жеңіске
Данышпан партия — сүйікті кемеңгер.

Қ-сы

Жасасын Советтер Одағы,
Жеткізген еркіндік, теңдікке,
Бастайтын елдерді бақытқа,
Жеңіске, шаттыққа, ерлікке!

Алашорданың әнұранын неге зерттемей жүрміз?

Қазақ тарихындағы ресми үш әнұран туралы таратып жаздық. Алайда неге Алашорданы ұмыт қалдырамыз?

Қазақ тарихындағы елеулі кезең, азаттық жолындағы алып дүмпу Алашорда кезеңі туралы айтылып, жазылып та жүр. Алашорда үкіметі өмір сүрген жылдары оның әнұраны жазылмауы мүмкін емес. Ғалымдар осы жағын ескерусіз қалдырған сыңайлы.

Бір анық нәрсе, Алашорданың әнұраны болған. Алаш қайраткерлерінің дені тіптен ұмытылып кете жаздаған кезеңдерді де бастан өткердік. Енді жоғымызды түгендейтін уақыт та жетті. Алашорданың әнұраны туралы таласты пікірлер де жоқ емес. Кейбірі Жүсіпбек Аймауытов жазды десе, көбі Міржақып Дулатұлы жазған "Алаш маршы" деген әнге тоқталады. Дерекке жүгінейік.

Семейде Алашорда үкіметі ресми құрылған кезде Алаш милициясы да құрылған еді. Жаңа үкіметке ендігі әнұран керек. Сол тұста бұл міндетті Міржақып атқарды делінеді көп деректерде. Мәселен, Сәбит Мұқанов өзінің "Өмір Мектебінде": "Жиналыс биіктеу дөңнің қырқа жотасында ашылды. Жотаға Алашорда адамдары және оларға тілектестердің біразы, – барлығы екі жүзге тарта адам, – салт атқа мініп, әскерше он-оннан сапқа тұрып командирше олардың алдында Дулатов оғаш отырып, "Арғы атам ер түрік" аталатын, Алашорданың гимнін әндете қосылып айтып барды..." – деп келтіреді.

Міржақыптың қызы Гүлнәр Дулатова да осыған ұқсас естелік келтіреді. Ол өзінің "Өмір өткелдері" кітабында Алаш әнұранына қатысты көзімен көрген оқиғаны былай баяндайды:

"Торғайда төңкеріс қызу жүріп жатқан. Әлі есімде, тәтемдер (әкесі Мәржақыпты айтып отыр – ред.) елге келгенде, өлең-жыр ағылатын. Сонда Ғаббас Нұрымов бастап, қалғандары шырқай қостап, мына өлеңді айтып бара жатты: "Арғы атам – ер Түрік, Біз – қазақ еліміз..."

Осы естеліктерге сүйеніп, Міржақып Дулатов Алаш әнұранын жазды деп қорытуға болады. Қазір белгілі әнші Жоламан Құжиманов осыған ұқсас "Алаш маршы" деген әнді орындап жүр.

Оншақты жылдың алдында Түркияда тұратын Мәдәлім Тайғанақұлы есімді қария Алашорданың әнұраны осы деп орындап отырған әннің видеосы жарияланды. Түркияда тұратын қария өзі орындаған әнде әнұран мәтіні толық сақталған дейді әрі әуені де біз білетін "Алаш маршынан" өзгерек.

Алаштанушылар мен музыка зерттеушілері Түркияда тұратын қарияның нұсқасы Алашорданың ресми Әнұраны болуы керек дегенді көп айтады. Тыңдап отырсаңыз, расымен көңілге қонымды секілді.

Қазақ тарихындағы төрт әнұран өз алдына жеке-жеке өз дәуірінің айнасындай әсер қалдырады. Әуеніне, әсіресе мәтініне үңілсеңіз сол дәуірлердің келбетін көргендей боласыз.

Алашорданың әнұраны делінген әннің толық мәтінін назарларыңызға ұсынамыз.

Алашорданың ресми әнұраны

Арғы атам – ер түрік,
Біз – қазақ еліміз.
Қаймығып еш жаудан
Қайтпаған бетіміз. 

***

Сай-сайлап мал айдап,
Сайрандап, кең жайлап,
Арқада ерке өскен
Сарыарқа жеріміз.

*** 

Бұғаудан босанған,
Біз – долы арыстан.
Егессек ел бермес,
Түседі-ау еріміз.

***

Бізге де сөз бе екен,
Жауының аз-көбі.
Өлсек – біз шейіт,
Өлмесек – біз қазы!

***

Ежелден өр түрік,
Оқ десе не етеміз?
Қаймығып еш жаудан,
Қайтпаған бетіміз.

***

Шап десе ат болып,
Зуылдап шабамыз.
Лап десе от болып,
Дүрілдеп жанамыз.

***

Алаштың ақ туын,
Ақырын қолға алып,
Алаштап шапқанда,
Жауға ойран саламыз.

***

Долданса болмайтын,
Жаңа дәу-періміз!
Ер түрік ежелден,
Оқ тескен етіміз.

***

Қаймығып еш жаудан,
Қайтпаған бетіміз.
Жаусын оқ, ақсын қан,
Шықсын жан, қорқу жоқ.

***

Алаштың жолында,
Жан қимақ – ниетіміз!