Қазақ фольклорындағы мықан ағашы #1

Ділмарат Әметайұлы

Алғы сөз

Халық ауыз әдебиеті ― еңбекші халықтың сөз өнері, орамды ой, ширақы тіл, терең талғам арқылы жаратқан әрі ғасыр қуалап ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған асыл мұрасы. Халық ауыз әдебиеті қазып тауысуға мүмкіндік бермейтін алтынға толы шексіз жатқан кен. Ол адамзат баласының өз өмірінің айнасы. Қуанышы мен шаттығының, мұңы мен зарының, қайғысы мен қасіретінің, арманы мен тілегінің, эстетикалық талғамы мен көзқарасының көмейден төгілген көркем сөз арқылы бейнеленуі.

Аңыз-ертегілер ауыз әдебиетінің бұрыннан жалғасып келе жатқан көлемді салалары. Ол есте жоқ ескі замандарда адамдардың сәби санасында туылған. Олардағы бейнеленген образдар адамдардың табиғатқа деген таңданысынан, табынуынан туындаған. Сол образдардың бірі әр халықтың фольклорында жиі ұшырайтын мықан ағашы. Мықан ағашы – тіршіліктің тірегі, адамзаттың қорғанышы, қорғаны. Ізгілктің, мейірімділктің жарқын бейнесі болып келеді.

1. Мықан ағашы төтемі, шаман дініндегі мықан ағашы

Көркем әдебиеттегі образды тану дегеніміз оның идеялық құнын, ғылыми мәнін, эстетикалық құнын, көркемөнерлік табысын сондай-ақ, содан қалыптасқан тарихи, қоғамдық, психологиялық себебін, қандай экономикалық негізді, ғұрып-әдетті, идеялық сезімді, ойлау жүйесін оның әдебиеттегі басқа образдар арасындағы байланысын талдап-зерттеу, сол арқылы тұтас заңдылық пен қортынды шығару дегендік. Ауыз әдебиеттегі мифтен тартып жыр-аңыздардың осы күнге дейін неше он мың жылдық тарихы бар. Неғұрлым ертеректегі туындыларда бейнеленген тұрмыс, көзқарас, ой қатарлыларды түсіну соғұрлым қиынға түседі. Сол кездегі қоғамдық байланыстарды, ғұрып-әдеттерді, экономикалық шарт-жағдайларды, дәстүрлі психологияны, талғамды сол туындымен бірлестіре отырып түп-тамырынан түсінуімізге тура келеді. Халық ауыз әдебиеті – өзінің халықшылдығымен, тәрбиелік маңызы жағынан сан ғасыр өтсе де, ғылыми құнын жоймай біздің дәуірімізге жетіп отыр. Ол – халықта жазу өнері жоқ кезде ауызша шығарылып, ауызша сақталған халықтық көркем сөз жасампаздығы, халық ауыз әдебиеті – халық өмірінің айнасы, бастан кешірген тарихының айғағы, дүние тану көзқарасының шамасы, соңғы ұрпақтарға айтар өсиеті, арманы мен аманаты, күтетін үміт-тілегі, сол арқылы арттарына қалдырған асыл қазына – алтын сөз мұрасы. Халық ауыз әдебиетінің шикізаты да, бейнелеу объектісі де халықтың тіршілік аясы және өмірі.

Ұлтымыздың және басқа да ұлттардың ауыз әдебиетінде жиі ұшырайтын осындай тақырыптың бірі мықан ағашы, яғни біз тілге тиек етпек болып отырған мықан ағашы болып келеді. Ағашқа табыну, сыйыну, ағашты қастерлеу салты әрқайсы ұлттардың бәрінде дерлік бар. Неліктен? Мұны сонау ертедегі шаман дінімен, төтемдік табынумен байланыстра зерттесек, лайықты шешімін тауып алуымыз қиынға түспейді.

Қазіргі заман архелогия мен антропология ғылымының зерттеуіне қарағанда, бұдан мың жыл бұрын алғашқы дін жарыққа шықты деп қарайды. Адамзаттың алғашқы діні жаратылысқа және төтемге табынудан басталды. Бұл түрдегі діни сенім алғашқы қоғамда адамдар хайуанаттардың не жаратылыстық заттардың өз руымыз бен қандастық қатынасы бар дейтін көзқарастарынан туды. Мұны ағылшын тілінде төтем немесе төтемизм деп атады. Төтем сөзі Солтүстік Америкадағы индиандандардың аужи бова ұлтының диалекті ototeman сөзінен келген. Мағынасы – «оның туысы» немесе «оның төтемдік белгісі» деген сөз.

(Жалғасы бар)

Дайындаған: Мейіржан Әуелханұлы

Сурет: massaget.kz